Wyrok z dnia 7 października 2005 r., IV CK 108/05

Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności statku podlegającego
obowiązkowi wpisu do rejestru okrętowego nie wymaga zachowania formy
pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, przewidzianej w art. 60
ustawy z dnia 1 grudnia 1961 r. - kodeks morski (jedn. tekst: Dz.U. z 1986 r. Nr
22, poz. 112 ze zm. oraz jedn. tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 10, poz. 36 ze zm.;
obecnie art. 74 ustawy z dnia 18 września 2001 r. - kodeks morski, Dz.U. Nr
138, poz. 1545).

Sędzia SN Gerard Bieniek (przewodniczący)
Sędzia SN Barbara Myszka
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jana K. przeciwko Przedsiębiorstwu
Połowów i Usług Rybackich "S." w W. o nakazanie złożenia oświadczenia woli, po
rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 października 2005 r. kasacji
powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 29 października 2004 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Gdańsku do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie
o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Po ponownym rozpoznaniu sprawy z powództwa Jana K. przeciwko
Przedsiębiorstwu Połowów i Usług Rybackich ,,S." w W. o nakazanie złożenia
oświadczenia woli przenoszącego na powoda własność kutra rybackiego Sąd
Apelacyjny w Gdańsku wyrokiem z dnia 29 października 2004 r. zmienił w pkt I i IV
wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 26 lipca 2002 r. w ten sposób, że
powództwo oddalił.
Sąd Apelacyjny, kierując się poglądami wyrażonymi przez Sąd Najwyższy w
uzasadnieniu wyroku z dnia 30 czerwca 2004 r. uchylającego wyrok Sądu
Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 18 marca 2003 r., stwierdził, że zgodnym
zamiarem stron umowy zawartej w dniu 26 marca 1992 r. było zobowiązanie się
strony pozwanej do przeniesienia na rzecz Jana K. oraz jego wspólnika Wiktora B.
własności kutra rybackiego za cenę 92 600 zł. Kwota ta odpowiadała sumie rat
leasingowych uiszczanych przez Jana K. i Wiktora B. przez okres siedmiu lat.
Strony zawarły w dniu 26 czerwca 1992 r. umowę określoną jako umowa leasingu.
Została ona zawarta w celu uzyskania przez powoda oraz jego ówczesnego
wspólnika warsztatu pracy i zapewnienia sobie źródła utrzymania, natomiast
pozwane Przedsiębiorstwo zawarło umowę w ramach rozpoczynającej się
prywatyzacji i w celu poprawienia swojej sytuacji ekonomicznej. Zbycie kutra
nastąpiło z zastrzeżeniem prawa własności zbywcy do czasu uiszczenia wszystkich
opłat leasingowych. Biorąc to pod uwagę, a także dokonując analizy umowy, Sąd
Apelacyjny przyjął, że strony zawarły w dniu 26 czerwca 1992 r. umowę sprzedaży
kutra, jednak z wyłączeniem skutku rozporządzającego. Należy ją ocenić jako
umowę zobowiązującą do przeniesienia własności kutra na nabywców, tj. Jana K. i
Wiktora B.
W tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny uznał, że kluczowym zagadnieniem w
sprawie jest odpowiedź na pytanie, czy umowa sprzedaży statku ze skutkiem
zobowiązującym powinna być zawarta w formie szczególnej przewidzianej w art. 60
ustawy z dnia 1 grudnia 1961 r. - Kodeks morski w brzmieniu tekstu jednolitego z
1986 r. (jedn. tekst: Dz.U. z 1986 r. Nr 22, poz. 112 ze zm. - dalej: "k.m."), który
stanowi, że umowa o przeniesienie własności statku podlegającego obowiązkowi
wpisu do rejestru okrętowego, powinna być zawarta na piśmie z podpisami stron
notarialnie poświadczonymi. W ocenie Sądu Apelacyjnego, nie ma dostatecznych
przesłanek do przyjęcia, że ustawowa forma czynności prawnej ograniczona jest
wyłącznie do umów wywołujących skutek rzeczowy. W rozumieniu przepisów
kodeksu cywilnego, które należy stosować w braku uregulowań w kodeksie
morskim, umowami o przeniesienie własności są zarówno umowy o podwójnym
skutku, jak i umowy o skutku jedynie obligacyjnym. Nie ma uzasadnienia dla
różnicowania formy czynności prawnej w zależności od tego, czy zamiarem stron
było wywołanie podwójnego skutku umowy sprzedaży statku, czy też strony
postanowiły ten skutek rozdzielić w czasie. Sąd odwołał się także do kauzalnego
charakteru umowy przeniesienie własności rzeczy. (...)
Kasacja powoda oparta została na obu podstawach kasacyjnych. W ramach
podstawy naruszenia przepisów postępowania skarżący wskazał art. 385 i 386 § 1
oraz art. 328 § 2 k.p.c., natomiast w ramach podstawy naruszenia prawa
materialnego art. 60 k.m. oraz art. 73 § 2 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Trafnie wskazał Sąd Apelacyjny, że zasadniczym problemem w
rozpoznawanej sprawie jest wykładnia art. 60 k.m. w brzmieniu tekstu jednolitego z
1986 r., gdyż ustawa w takim brzmieniu znajduje zastosowanie w okolicznościach
rozpoznawanej sprawy. Przepis ten przewidywał, że umowa o przeniesienie
własności statku podlegającego obowiązkowi wpisu do rejestru okrętowego
powinna być zawarta na piśmie z podpisami notarialnie poświadczonymi.
Rozstrzygnięcie kwestii zakresu obowiązywania formy pisemnej z podpisami
notarialnie poświadczonymi będzie przy tym aktualne także pod rządem obecnie
obowiązującej ustawy z dnia 18 września 2001 r. - Kodeks morski (Dz.U. Nr 138,
poz. 1545 - dalej: " k.m. z 2001 r."), gdyż art. 74 tej ustawy stanowi, że umowa o
przeniesienie własności statku, o którym mowa w art. 73 § 1, podlegającego
obowiązkowi wpisu do rejestru okrętowego, powinna być zawarta na piśmie z
podpisami notarialnie poświadczonymi. Dotyczy to również statku, o którym mowa
w art. 73 § 3 oraz statku w budowie, wpisanych do polskiego rejestru okrętowego.
Możliwe są do obrony dwa stanowiska dotyczące wykładni art. 60 k.m.
Zgodnie z pierwszym, prezentowanym przez Sąd Okręgowy, forma szczególna
przewidziana w art. 60 k.m. wymagana jest jedynie przy zawieraniu umów ze
skutkiem rozporządzającym, nie ma natomiast zastosowania przy umowach,
których skutkiem jest jedynie powstanie zobowiązania do przeniesienia własności
statku. Według drugiego poglądu, prezentowanego przez Sąd Apelacyjny, forma
szczególna obejmuje zarówno umowy jedynie zobowiązujące do przeniesienia
własności statku, jak i umowy wywołujące skutek rzeczowy.
Dokonując wykładni określenia ,,umowa o przeniesienie własności statku",
należy odwołać się nie tylko do przepisów kodeksu morskiego, ale także, jak trafnie
wskazał Sąd Apelacyjny, uwzględnić uregulowania dotyczące przeniesienia
własności rzeczy zawarte w kodeksie cywilnym, kodeks morski nie reguluje bowiem
w sposób wyczerpujący wszystkich kwestii dotyczących przeniesienia własności
statku. W zakresie nieuregulowanym znajdą zastosowanie art. 155 i nast. k.c.
Dokonując interpretacji art. 60 k.m. należy jednak w pierwszej kolejności posłużyć
się wykładnią językową tego przepisu. Znaczenie użytych w nim wyrazów (,,umowa
o przeniesienie własności") skłania do przyjęcia, że chodzi o umowy, w wyniku
których następuje zmiana w sferze stosunków własnościowych; prawo własności
zostaje przeniesione ze zbywcy na nabywcę. Taki skutek pociąga za sobą zawarcie
umowy o podwójnym skutku (por. art. 155 § 1 k.c.) oraz zawarcie umowy o skutku
rozporządzającym, nie budzi bowiem wątpliwości, że strony mogą w zawartej
umowie wyłączyć skutek rozporządzający, poprzestając jedynie na wykreowaniu po
stronie zbywcy zobowiązania do przeniesienia własności rzeczy (statku) w
przyszłości (por. art. 155 § 1 in fine k.c.). Powstałemu w ten sposób zobowiązaniu
odpowiada uprawnienie nabywcy do domagania się, aby zbywca przeniósł na niego
własność określonej rzeczy (wykonał zobowiązanie).
Konsekwentnie należy zatem przyjąć, że - wobec wyraźnego brzmienia art.60
k.m. - forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi wymagana jest przy
zawieraniu umów o podwójnym skutku oraz umów o skutku rzeczowym, a więc
umów, w wyniku których następuje przejście własności. Tylko takie umowy
mieszczą się w granicach ustawowego określenia ,,umowy o przeniesienie
własności statku". Forma szczególna nie jest wymagana przy umowach, których
zawarcie rodzi po stronie zbywcy jedynie zobowiązanie do przeniesienia własności,
gdyż pozostają one poza zakresem wskazanego wyżej uregulowania.
Za prezentowanym poglądem przemawia także treść art. 158 k.c. W przepisie
tym przewidziano obowiązek zachowania formy aktu notarialnego, przy czym
wyraźnie wskazuje się, że forma taka dotyczy zarówno umów zobowiązujących do
przeniesienia własności nieruchomości, jak i umów przenoszących własność.
Wyraźne wskazanie w tym przepisie umów zobowiązujących do przeniesienia
własności jako objętych wymaganiem zachowania formy aktu notarialnego pozwala
przyjąć, że gdyby zamiarem ustawodawcy było objęcie wymaganiem zachowania
formy szczególnej także umów zobowiązujących do przeniesienia własności statku,
art. 60 k.m. (obecnie art. 74 k.m. z 2001 r.) zostałby inaczej sformułowany.
Nie bez znaczenia dla wykładni art. 60 k.m. pozostaje fakt obowiązywania w
prawie polskim zasady swobody umów znajdującej wyraz w art. 3531 k.c. Zgodnie z
powszechnie przyjętym poglądem jednym z elementów obowiązywania tej zasady
jest możliwość zawarcia umowy w dowolnej formie wybranej przez strony. Jedynie
w przypadkach wskazanych w ustawie strony pozbawione są swobody w zakresie
wyboru formy dokonywanej czynności. Z tych względów należy przyjąć, że wyjątki
od zasady swobody wyboru formy powinny być wykładane ściśle. Rozszerzanie
zakresu obowiązywania przewidzianej w określonym przepisie formy szczególnej w
drodze wykładni należy uznać za niedopuszczalne.
Reasumując, umowa zobowiązująca do przeniesienia własności statku
podlegającego obowiązkowi wpisu do rejestru okrętowego nie wymaga zachowania
formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi przewidzianej w art. 60
k.m. W okolicznościach rozpoznawanej sprawy oznacza to, że zawarta pomiędzy
stronami umowa z dnia 26 czerwca 1992 r. nie jest dotknięta sankcją nieważności.
Z tych względów kasację należało uwzględnić i uchylić zaskarżony wyrok,
przekazując sprawę do ponownego rozpoznania (art. 39313 § 1 k.p.c.).