Uchwała z dnia 14 września 2006 r., III CZP 65/06

Sędzia SN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski
Sędzia SN Zbigniew Strus (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Maury Zuzanny K. przeciwko "H.A."
Towarzystwu Ubezpieczeń S.A. z siedzibą w R. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 14 września 2006 r. zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Gdańsku postanowieniem z
dnia 28 czerwca 2006 r.:
,,Czy odszkodowanie za uszkodzenie pojazdu mechanicznego, należącego do
poszkodowanego nie będącego podatnikiem podatku VAT, obejmuje mieszczący
się w cenach części zamiennych i usług koniecznych do wykonania naprawy
pojazdu podatek VAT, w sytuacji dokonania przez poszkodowanego, przed
wykonaniem naprawy, przelewu wierzytelności przysługującej mu z tytułu umowy
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej sprawcy szkody na rzecz podmiotu
gospodarczego, co do którego ma zastosowanie art. 86 ust. 1 ustawy o podatku od
towarów i usług?".
podjął uchwałę:

Dokonanie przelewu wierzytelności o naprawienie szkody powstałej w
związku z ruchem pojazdu mechanicznego, przysługującej wobec osoby
objętej obowiązkowym ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej
posiadaczy pojazdów mechanicznych, przez poszkodowanego niebędącego
podatnikiem podatku od towarów i usług, na rzecz takiego podatnika, nie
wpływa na zakres odpowiedzialności ubezpieczyciela.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne powstało przy
rozpoznawaniu apelacji ubezpieczyciela odpowiedzialności cywilnej posiadacza
pojazdu mechanicznego odpowiadającego za - objętą ubezpieczeniem - szkodę
wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu. Istotną okolicznością faktyczną było
zbycie wierzytelności poszkodowanego niebędącego podatnikiem podatku od
towarów i usług (dalej: "VAT") przed dokonaniem naprawy na rzecz powódki
będącej przedsiębiorcą i podatnikiem VAT. Spór miedzy cesjonariuszką a
ubezpieczycielem dotyczy uprawnienia powódki do części odszkodowania
odpowiadającej podatkowi VAT zawartemu w kosztach naprawy, tj. w cenie
zużytych materiałów lub usługi. Sąd Rejonowy ustalił wysokość roszczenia w
kwocie brutto, zawierającej również wymieniony podatek, wyrażając zapatrywanie,
że przelew wierzytelność zmienia podmiot (wierzyciela), a nie przedmiot cesji.
Sąd Okręgowy, uzasadniając powstałe wątpliwości, wyeksponował
kompensacyjną funkcję odszkodowania, która nie dopuszcza wzbogacenia się
poszkodowanego, dlatego w razie uczestniczenia ubezpieczyciela w ,,likwidacji"
szkody oraz przelewu wierzytelności z tego tytułu, przy możliwości obniżenia przez
cesjonariusza podatku o kwotę naliczoną, wysokość odszkodowania powinna
uwzględniać tę możliwość, podobnie jak to się dzieje w odniesieniu do
poszkodowanego będącego podatnikiem VAT. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W orzecznictwie Sądu Najwyższego za utrwalony można uznać pogląd o
istnieniu związku między wysokością odszkodowania a możliwością obniżenia
przez poszkodowanego podatku należnego o kwotę podatku naliczonego (uchwały
z dnia 22 kwietnia 1997 r., III CZP 14/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 103, z dnia 16
października 1998 r., III CZP 42/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 69, z dnia 15 listopada
2001 r., III CZP 68/01, OSNC 2002, nr 6, poz. 74 oraz wyrok z dnia 20 lutego
2002 r., V CKN 908/00, "Izba Cywilna" 2002, nr 5, s. 45). Aprobowana przez sądy
praktyka naprawiania szkód objętych ochroną ubezpieczeniową w ramach
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za
szkody związane z ich ruchem opiera się na regule ustalania obiektywnego
uszczerbku bez oczekiwania na dokonanie naprawy oraz pozostawienie
poszkodowanemu decyzji odnośnie do restytucji, mimo jej technicznego i
ekonomicznego uzasadnienia. Poszkodowany podejmuje w tym przedmiocie
autonomiczną decyzję (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca 2003 r., V CKN
308/01, nie publ.), której ubezpieczyciel nie może nakazać lub zakazać, ponieważ
jego świadczenie jest wypłacane zawsze w pieniądzu (uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 15 listopada 2001 r., III CZP 68/01).
Należy również wspomnieć o pochodnym - w stosunku do odpowiedzialności
sprawcy szkody - charakterze odpowiedzialności ubezpieczyciela. Wyraża to art.
13 ust. 2 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych,
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli
Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz.1152 ze zm.), stanowiący, że w
obowiązkowych ubezpieczeniach odpowiedzialności cywilnej odszkodowanie
wypłaca się w granicach odpowiedzialności cywilnej podmiotów objętych
ubezpieczeniem.
Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia wymaga zatem rozpoczęcia
wywodu od faktycznej podstawy analizowanego splotu stosunków prawnych, tj.
zdarzenia rodzącego odpowiedzialność posiadacza pojazdu mechanicznego w
ramach reżimu deliktowego (art. 436 k.c.). Ze względu na fizyczne uwarunkowania
wypadków komunikacyjnych (działanie dużych sił) powstanie szkody jest w
zasadzie równoczesne ze zdarzeniem i w tym samym czasie kształtują się
wszystkie elementy stosunku prawnego, włącznie z wymagalną wierzytelnością.
Jeżeli posiadacz (kierujący) ponoszący odpowiedzialność odszkodowawczą na
podstawie prawa cywilnego jest ubezpieczony od odpowiedzialności cywilnej,
wierzytelność ze stosunku prawnego opartego na zdarzeniu faktycznym może być
kierowana bezpośrednio wobec ubezpieczyciela odpowiedzialności cywilnej (art.
822 § 4 k.c. oraz art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r.). Na podstawie
przepisów ustawy powstaje zatem stosunek prawny między poszkodowanym a
ubezpieczycielem, mający źródło w umowie ubezpieczenia zawartej bez udziału
poszkodowanego, tożsamy co do wierzytelności głównej z wierzytelnością wobec
posiadacza pojazdu, a ograniczony sumą ubezpieczenia (art. 36 ust.1 ustawy).
Zapłata odszkodowania, czyli kwoty równej szkodzie przez któregokolwiek dłużnika
- sprawcę szkody lub ubezpieczyciela - powoduje wygaśnięcie wierzytelności
poszkodowanego.
Kompensacyjna funkcja odpowiedzialności odszkodowawczej wymaga
ustalenia odszkodowania w takiej wysokości, aby cały uszczerbek został
wyrównany oraz aby poszkodowany nie został wzbogacony.
Wierzytelność poszkodowanego wobec posiadacza odpowiedzialnego za
szkodę może być przeniesiona na osobę trzecią bez zgody dłużnika (art. 509 k.c.).
W razie dokonania przelewu dochodzi do szczególnego następstwa
prawnomaterialnego po stronie wierzyciela, przy czym wierzytelność przechodzi na
nabywcę w niezmienionym stanie i zakresie. Przelew stanowi czynność kauzalną
(argument z art. 510 k.c.), a praktyka wskazuje, że przyczynę prawną stanowią
najczęściej umowy wzajemne, odpłatne lub mające na celu zabezpieczenie innej
wierzytelności. Ponieważ umowy takie mają swój widoczny cel gospodarczy,
zrozumiałe jest znaczenie wartości przedmiotu przelewu ocenianej według chwili
dokonywania czynności, gdyż skutek następuje solo consensu.
Przytoczone okoliczności wskazują na odrębność gospodarczą i prawną co do
powstania, treści i wygaśnięcia obydwu stosunków prawnych - odszkodowawczego
oraz zawiązanego w wyniku umowy przelewu. W pierwszym wierzytelność jest
prawem podmiotowym poszkodowanego, z którego wypływa roszczenie o
naprawienie szkody, a w drugim wierzytelność stanowi przedmiot świadczenia
wzajemnego zbywcy na rzecz osoby trzeciej.
Włączenie mechanizmu podatkowego VAT w stosunek prawny
odszkodowawczy jest usprawiedliwione kompensacyjną funkcją szkody, wiążącą
również ubezpieczyciela odpowiedzialności cywilnej. Zostałaby ona naruszona w
przypadku wypłacenia odszkodowania w kwocie brutto przedsiębiorcy
spełniającemu w danych okolicznościach warunki do obniżenia podatku należnego.
Należy dodać, że posiadanie statusu podatnika VAT uprawnia do obniżenia
podatku należnego o kwotę podatku naliczonego tylko w zakresie, w jakim towary i
usługi są wykorzystywane do wykonywania czynności opodatkowanych (art. 86 ust.
1 z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, Dz.U. Nr 54, poz. 535 ze
zm.).
Przyjęcie sugestii uwzględniania statusu nabywcy wierzytelności dla
ponownego określania wysokości odszkodowania ze względu na przelew
wierzytelności stanowiłoby nieuzasadnioną ingerencję osoby odpowiedzialnej za
szkodę w sferę majątkową poszkodowanego, a ponadto ograniczałoby prawo do
rozporządzania swoim mieniem i destabilizowało stosunki cywilne w sferze
ubezpieczeń majątkowych odrywając ustalenie szkody od zasad wyrażonych w art.
361 § 2 k.c. w związku z art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 k.p.c. podjął uchwałę,
jak wyżej.