Uchwała z dnia 12 stycznia 2001 r., III CZP 48/00

Przewodniczący: Sędzia SN Krzysztof Kołakowski (sprawozdawca)
Sędziowie SN: Iwona Koper, Zbigniew Kwaśniewski

Sąd Najwyższy przy udziale Prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra
Wiśniewskiego w sprawie z wniosku Komornika Sądowego Rewiru II przy Sądzie
Rejonowym w Legnicy z udziałem Kancelarii Windykacyjnej ,,N." w G., ,,P.", spółki
z o.o. w W., ,,MG.-A.", spółki z o.o. w L., Zakładu Kotlarsko-Ślusarskiego - Jan G. w
O., F.P.H. ,,D.", spółki z o.o. w K. o wpis, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym
dnia 12 stycznia 2001 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Jeleniej Górze postanowieniem z dnia 26 października 2000 r. do
rozstrzygnięcia w trybie art. 390 k.p.c.:
,,Czy komornik sądowy jest uprawniony na podstawie przepisów art. 518 k.p.c.
w związku z art. 37 i art. 54 ustawy o księgach wieczystych i hipotece do wniesienia
apelacji od postanowienia Sądu Rejonowego odmawiającego wpisu wzmianki o
wszczęciu egzekucji z nieruchomości (art. 924 k.p.c.)?"
podjął następującą uchwałę:

Komornikowi nie przysługuje apelacja od postanowienia odmawiającego
uwzględnienia przesłanego przez niego wniosku o dokonanie w księdze
wieczystej wpisu o wszczęciu egzekucji z nieruchomości.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy odmówił wpisania wzmianek o wszczęciu egzekucji
z nieruchomości, stwierdził bowiem, że na skutek poprzednich wniosków tego
samego komornika zostały już wpisane wzmianki o wszczęciu takiej egzekucji.
Kolejny wierzyciel może więc jedynie przyłączyć się do toczącego się postępowania
egzekucyjnego.
Postanowienie to zaskarżył apelacją komornik, zarzucając naruszenie prawa
materialnego przez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, polegające
na przyjęciu, że wpisanie kolejnych wzmianek naruszałoby art. 927 k.p.c. i byłoby
nieważne (art. 58 § 1 k.c.).
Przedstawiając Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
budzące poważne wątpliwości, Sąd Okręgowy wskazał w uzasadnieniu swojego
postanowienia, że ma ono istotne znaczenie, gdyż wiąże się z - poprzedzającym
merytoryczne rozpoznanie - obowiązkiem Sądu drugiej instancji zbadania z urzędu
dopuszczalności wniesienia środka odwoławczego.
Zdaniem tego Sądu, jakkolwiek komentatorzy zdają się uznawać, że
w zakresie czynności przesłania wniosku z art. 924 k.p.c. komornik jest
wnioskodawcą w postępowaniu wieczystoksięgowym, to jednak przemawiają
przeciwko temu istotne względy. W szczególności, ,,zajęcie nieruchomości ma
miejsce wyłącznie na wniosek wierzyciela o wszczęcie egzekucji z nieruchomości
(art. 923 k.p.c.); wniosek ten implicite obejmuje czynność komornika z art. 924
k.p.c., do której jest zobowiązany; czynność ta jest czynnością egzekucyjną;
wniosek taki może złożyć bezpośrednio sam wierzyciel". Nie sposób więc traktować
komornika jako wnioskodawcę, gdyż ,,w istocie komornik dokonując czynności, o
której mowa w art. 924 k.p.c., działa jako mandatariusz wierzyciela. Wnioskodawcą
bowiem jest w rozumieniu art. 38 ust. 3 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece tylko wierzyciel, zaś użyty w art. 924 k.p.c. zwrot >>...
przesyła wniosek<< ma znaczenie techniczne, nie zaś prawnoprocesowe."
W konkluzji Sąd ten stwierdził, że należałoby przyjmować, ,,iż wierzyciel a nie
komornik, jest legitymowany do wniesienia apelacji od postanowienia Sądu
wieczystoksięgowego o odmowie wpisu wzmianki o wszczęciu egzekucji z
nieruchomości i jemu (m.in.) w niniejszej sprawie należało doręczyć, po myśli art.
50 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19,
poz. 147 ze zm.) odpis zaskarżonego postanowienia z pouczeniem o sposobie i
terminie jego zaskarżenia."
Z powołaniem się na dotychczasowe wypowiedzi w orzecznictwie Sądu
Najwyższego, Prokurator opowiedział się za przyjęciem dopuszczalności wniesienia
apelacji przez komornika, skoro był on uznawany za wnioskodawcę.
Rozstrzygając w podjętej uchwale przedstawione zagadnienie prawne Sąd
Najwyższy miał na względzie, co następuje:
Podnoszone coraz częściej wątpliwości co do pozycji prawnej komorników
sądowych wiążą się z próbami nadania im szczególnej rangi, także w stosunku do
sądów. Wyłoniły się one zwłaszcza po wejściu w życie ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 133 poz. 882 ze zm.), w
szczególności zaś na tle nowego brzmienia nadanego w art. 95 pkt 3 tej ustawy
przepisowi art. 770 zdanie czwarte k.p.c., według którego zażalenie na
postanowienie sądu przysługuje nie tylko stronom, ale także komornikowi.
Przykładowo, w postanowieniu z dnia 14 marca 2000 r., II CKN 496/00
(OSNC 2000, nr 9, poz. 168) Sąd Najwyższy musiał wskazać, że komornik nie jest
stroną postępowania egzekucyjnego, a przepis art. 770 zdanie czwarte k.p.c. nie
stanowi podstawy wnoszenia przez komornika zażalenia na inne postanowienia
sądu wydane w postępowaniu egzekucyjnym. Także w uchwale z dnia 9 grudnia
1999 r., III CZP 31/99 (OSNC 2000, nr 5, poz. 84) Sąd Najwyższy stwierdził, że w
tym szczególnym wypadku termin do wniesienia przez komornika zażalenia liczy się
od daty doręczenia mu odpisu postanowienia z uzasadnieniem.
Zasadą wynikającą z art. 37 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147 ze zm. - dalej "u.k.w.h.") jest, że w
postępowaniu wieczystoksięgowym sąd rejonowy rozpoznaje sprawy o wpis w
księdze wieczystej w postępowaniu nieprocesowym, przy uwzględnieniu zmian
wynikających z tej ustawy. Wpisy w księgach wieczystych dokonywane są z reguły
tylko na wniosek, który może być złożony przez osobę, na której rzecz wpis ma
nastąpić, albo przez osobę, której prawo ma być wpisem dotknięte, chyba że
przepis szczególny stanowi inaczej (art. 38 § 1 i 3 tej ustawy).
Wątpliwości co do charakteru obowiązku nałożonego na komornika w art. 924
k.p.c. były już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. W uchwale składu
siedmiu sędziów z dnia 24 września 1986 r., III CZP 62/86 (OSNC 1987, nr 10, poz.
151) Sąd Najwyższy uznał, że treść przepisu art. 924 k.p.c. nie może upoważniać
komornika do wystąpienia z wnioskiem o założenie księgi wieczystej w związku z
wszczęciem egzekucji z nieruchomości. Przyjął jednak, że komornik jest
wnioskodawcą tylko przy dokonywaniu wpisu o wszczęciu egzekucji w już
istniejącej księdze wieczystej. W uzasadnieniu postanowienia z dnia 8 listopada
1997 r., I CKN 155/97 (OSNC 1998, nr 5, poz. 80), w którym przyjęto, że nie
przysługuje kasacja od postanowienia sądu drugiej instancji w przedmiocie wpisu
(lub wykreślenia) w księdze wieczystej wszczęcia egzekucji z nieruchomości,
przewidzianego w art. 924 k.p.c., Sąd Najwyższy ubocznie stwierdził, że wpis w
księdze wieczystej wszczęcia egzekucji z nieruchomości lub złożenia wniosku do
zbioru dokumentów dokonywany jest na wniosek komornika w związku z
wszczęciem egzekucji z nieruchomości. Podobnie, w uzasadnieniu wyroku z dnia
24 lutego 1997 r., I CKN 96/96 (OSNC 1997, nr 10, poz. 142), uznając, że skutki
wpisu o wszczęciu egzekucji z nieruchomości sięgają wstecz do daty złożenia
wniosku, Sąd Najwyższy stwierdził, że skutek zajęcia nieruchomości wymieniony w
art. 930 § 1 zdanie pierwsze k.p.c., to znaczy bezskuteczność rozporządzenia
dokonanego po dacie złożenia przez komornika wniosku o wpis, następuje z mocy
prawa, bez względu na to, czy sąd wieczystoksięgowy dokonał wzmianki
wymaganej w art. 45 ust. 1 u.k.w.h.
We wszystkich tych orzeczeniach przedstawione zagadnienie prawne nie było
jednak przedmiotem zasadniczych rozważań, a stwierdzenia, że wpis dokonywany
jest ,,na wniosek komornika" były dokonywane ubocznie i bez szerszej analizy art.
924 k.p.c. Uznać więc należy, że - jakkolwiek Sąd Okręgowy jedynie częściowo
powołał się na te wypowiedzi Sądu Najwyższego - zagadnienie to może nadal
budzić poważne wątpliwości.
W przepisie art. 924 k.p.c. (podobnie, jak w niektórych innych przepisach
części drugiej kodeksu, np. w art. 987 § 1) posłużono się szczególnym
sformułowaniem. W miejsce stosowanego zazwyczaj w kodeksie ujęcia ,,na
wniosek..." lub ,,zgłosić", czy ,,złożyć wniosek..." użyto określenia ,,komornik przesyła
wniosek". Możliwe jest więc uznanie, że wniosek o założenie księgi wieczystej lub o
dokonanie w związku z wszczęciem postępowania egzekucyjnego odpowiedniego
wpisu w już istniejącej księdze są jedynie elementem wniosku wierzyciela o
wszczęcie egzekucji, w tym - z nieruchomości.
Obowiązek komornika działania w interesie wierzyciela można bowiem
przyrównać do wymagań postawionych przed notariuszem. Stosownie do art. 39
u.k.w.h., akt notarialny, którego treścią jest ustanowienie, zmiana lub zrzeczenie się
prawa ujawnionego w księdze wieczystej, powinien zawierać wniosek o dokonanie
wpisu. Według art. 40 u.k.w.h., wypis takiego aktu notariusz również przesyła
sądowi rejonowemu właściwemu do prowadzenia księgi wieczystej dla danej
nieruchomości. Mimo że obowiązek zamieszczenia wniosku w akcie notarialnym
obciąża notariusza i on ma wniosek ten w formie wypisu aktu przesłać sądowi, brak
jest niewątpliwie podstaw do przyjęcia, iż staje się on przez to wnioskodawcą na
szczególnej zasadzie wyrażonej w - powołanym już - art. 38 ust. 3 u.k.w.h.
Mogłoby to zatem przemawiać za trafnością stanowiska wyrażonego przez Sąd
Okręgowy w uzasadnieniu swojego postanowienia.
Niezbędne jest jednak równocześnie uwzględnienie, że nie tylko w innych
przepisach normujących dokonywanie wpisów związanych z postępowaniem
egzekucyjnym, ale także w tych samych, obok wieloznacznego określenia
czynności komornika jako jedynie ,,przesłania wniosku", ustawodawca posługuje się
również wprost pojęciem ,,wniosek komornika" i nakazuje jego oddalenie przez sąd
(por. art. 897 § 3, art. 898, 900, 925 i 928 k.p.c.). Jeżeli jednak w księdze wieczystej
znajdują się wpisy lub w zbiorze dokumentów dokumenty stanowiące przeszkodę
do uwzględnienia wniosku komornika związanego z zajęciem wierzytelności, której
zabezpieczenie ujawnione jest w księdze lub przez złożenie dokumentu, sąd
wieczystoksiegowy - stosownie do art. 897 § 2 k.p.c. - ma jedynie zawiadomić
także komornika. Nie do niego jednak, a do wierzyciela, należy usunięcie takiej
przeszkody. W razie gdy dojdzie do oddalenia wniosku komornika wobec
bezskutecznego upływu terminu wyznaczonego do jej usunięcia, jest on
zobowiązany do umorzenia egzekucji (art. 897 § 3 k.p.c.). Określenie wprost
takiego skutku musi oznaczać, że komornikowi nie przysługuje możliwość
kwestionowania zasadności oddalenia jego wniosku.
Nawet jeśli trafne byłoby przyjęcie, że komornik może być wnioskodawcą w
postępowaniu wieczystoksięgowym, to nie musi to jeszcze oznaczać, że staje się
on uczestnikiem tego postępowania z tą konsekwencją, że przysługuje mu
uprawnienie do zaskarżenia odmowy uwzględnienia złożonego wniosku.
Rozważenia wymaga, czy komornik w następstwie złożenia wniosku
przewidzianego w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym staje się osobą, której
wydane postanowienie dotyczy. Stosownie bowiem do art. 50 u.k.w.h.,
postanowienia i zarządzenia sądu rejonowego, od których przysługuje środek
odwoławczy, uzasadnia się z urzędu i doręcza wraz z uzasadnieniem tylko takim
osobom. Postanowienia o odmowie wpisu lub o wyznaczeniu wnioskodawcy
terminu do usunięcia przeszkody do wpisu doręcza się ponadto osobom, których
prawo miało być wpisem dotknięte.
W postanowieniu z dnia 10 lipca 1997 r., I CZ 82/97 (OSNC 1997, nr 12, poz.
209) Sąd Najwyższy uznał, że wniesienie właściwego środka odwoławczego jest
równoznaczne z wzięciem udziału w postępowaniu w rozumieniu art. 510 § 1 k.p.c.
Dokonujący takiej czynności staje się uczestnikiem postępowania, chyba że sąd
orzekający odmówi dopuszczenia go w tym charakterze do toczącego się
postępowania. W postanowieniu zaś z dnia 27 maja 1997 r., I CKN 88/96 (OSNC
1997, nr 12, poz. 198) Sąd Najwyższy uznał, że nie ma interesu prawnego we
wniesieniu kasacji od postanowienia umarzającego postępowanie wszczęte
wskutek wniesienia rewizji od wpisu do księgi wieczystej prawa wieczystego
użytkowania podmiot, który nie jest ani wnioskodawcą, ani osobą, na której rzecz
wpis nastąpił, ani osobą, na której rzecz wpisane było prawo wpisem dotknięte. W
uzasadnieniu tego orzeczenia, z powołaniem się na art. 54 u.k.w.h. wskazano, że w
postępowaniu wieczystoksięgowym występuje pojęcie "sprawy o wpis". Sąd
Najwyższy wskazał także, że brak możliwości oceny prawidłowości określenia
kręgu uczestników postępowania nie oznacza jednak braku potrzeby rozważenia,
czy po stronie wnoszącego kasację występuje w ogóle interes prawny w
zaskarżeniu orzeczenia.
Prowadzi to do wniosku, że przesyłając wniosek o dokonanie wpisu
o wszczęciu egzekucji komornik działa w interesie i na rzecz wierzyciela. Nawet
więc, gdyby stanąć na stanowisku, że art. 924 i nast. k.p.c. przyznały komornikowi
wyjątkową możliwość złożenia wniosku, przewidzianą w art. 38 ust. 3 u.k.w.h., to
uprawnienie to ogranicza się jedynie do tej czynności. Oczywistym jest, że ten
szczególny przepis musi być wykładany ściśle, a więc z tym ograniczeniem, że
mimo uprawnienia do złożenia wniosku, komornik nie staje się uczestnikiem
postępowania przed sądem wieczystoksięgowym. Tym samym nie jego, lecz
wierzyciela obciążają ewentualne obowiązki związane z udziałem w tym
postępowaniu (jak np. usunięcie ewentualnych przeszkód do dokonania wpisu), a
także wierzycielowi przysługują uprawnienia, m.in. do zaskarżenia wydanych
orzeczeń.
Prawo zaskarżenia orzeczenia sądu zostało przyznane komornikowi na
wyjątkowych zasadach w przepisie art. 770 zdanie czwarte k.p.c. To niewątpliwie
szczególne uprawnienie, przyznane ze względu na przedmiot rozstrzygnięcia, jakim
jest ustalenie kosztów egzekucji, nie może być w drodze wykładni rozszerzane na
inne sytuacje, w których komornik działa za i na rzecz innych osób, a zatem nie ma
jakiegokolwiek własnego interesu prawnego. Odnieść należy to także do kwestii
uwzględnienia przesłanego sądowi wniosku o wpis w księdze wieczystej.
Uzasadnia to rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia, jak w podjętej
uchwale.