Uchwała z dnia 9 lutego 2007 r., III CZP 164/06

Sędzia SN Gerard Bieniek (przewodniczący)
Sędzia SN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
Sędzia SN Marian Kocon

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Mirosława C. przy uczestnictwie Józefa
D., Agnieszki D., Beaty K. i Miasta B. o zniesienie współwłasności, po rozpoznaniu
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej w dniu 9 lutego 2007 r. zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Koszalinie postanowieniem z
dnia 11 grudnia 2006 r.:
"Czy jest ważna umowa, zawarta - bez zachowania formy aktu notarialnego -
przez wspólników spółki cywilnej z osobą trzecią o przystąpieniu tej osoby do spółki
cywilnej, jeżeli współwłasność łączna dotychczasowych wspólników obejmuje
nieruchomość?
w przypadku zaś odpowiedzi pozytywnej na pierwsze pytanie:
- czy na skutek takiej umowy osoba przystępująca do spółki cywilnej nabywa
prawo do całego dotychczasowego majątku wspólnego wspólników, w tym również
w odniesieniu do nieruchomości, czy też tylko do części majątku z wyłączeniem
współwłasności łącznej nieruchomości?"
podjął uchwałę:

Przystąpienie nowego wspólnika do spółki cywilnej, w której wspólnikom
przysługuje współwłasność łączna nieruchomości, wymaga zachowania
formy szczególnej obowiązującej przy przeniesieniu własności
nieruchomości.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy w Koszalinie, rozpoznając apelacje wnioskodawcy - Mirosława
C. i uczestników Józefa D. oraz Agnieszki D. od postanowienia Sądu Rejonowego
w Koszalinie z dnia 7 kwietnia 2006 r. znoszącego współwłasność nieruchomości w
postaci budynku usługowo-mieszkalnego z prawem użytkowania wieczystego
gruntu, położonego w B. przy ul. G. nr 54, powziął istotne wątpliwości i na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
zagadnienie prawne sformułowane w sentencji postanowienia z dnia 11 grudnia
2006 r. Zagadnienie to powstało na tle następującego stanu faktycznego.
Wnioskodawca Mirosław C. i uczestnik Józef D. w dniu 3 czerwca 1996 r.
zawarli umowę spółki cywilnej, której przedmiotem było prowadzenie działalności
gospodarczej w zakresie handlu hurtowego i detalicznego. Na działce nr (...),
położonej w B., oddanej im w użytkowanie wieczyste, wspólnicy wybudowali
budynek usługowo-mieszkalny, a w dniu 9 grudnia 1997 r. podpisali umowę
ustanowienia odrębnej własności lokali mieszczących się w tym budynku - lokalu
użytkowego oraz dwu lokali mieszkalnych. Na mocy tej umowy wyodrębniony lokal
użytkowy stanowić miał współwłasność łączną Józefa D. i Mirosława C. jako
wspólników spółki cywilnej ,,Hurtownia Farb i Lakierów M.-B." w B. (...)
Pismem z dnia 21 lutego 2003 r. skierowanym do wspólników Mirosław C.
wypowiedział udział w spółce, a następnie w dniu 15 kwietnia 2003 r. wystąpił do
sądu, domagając się zniesienia współwłasności opisanej nieruchomości przez
przyznanie nieruchomości uczestnikowi Józefowi D. z obowiązkiem spłaty na rzecz
wnioskodawcy w kwocie 200 000 zł jako połowy wartości nieruchomości wraz z
odsetkami ustawowymi od dnia wydania postanowienia do dnia zapłaty.
Sąd Rejonowy w postanowieniu z dnia 7 kwietnia 2006 r. dokonał zniesienia
współwłasności w ten sposób, że nieruchomość została przyznana na wyłączną
własność Józefa D., samochód - wnioskodawcy, a inne ruchomości na
współwłasność łączną Józefa D. i Agnieszki D. Ponadto Sąd Rejonowy określił
wysokość należnych spłat pomiędzy uczestnikami. Wydane rozstrzygnięcie opierało
się na wyodrębnieniu w ramach majątku spółki dwóch mas majątkowych:
współwłasności nieruchomości w postaci wyodrębnionego lokalu użytkowego z
prawem wieczystego użytkowania działki, do której Sąd ustalił prawo wyłącznie
Mirosława C. i Józefa D. po 1/2 części, oraz pozostałego majątku w postaci
ruchomości, przyjmując, że stanowi on współwłasność wnioskodawcy, uczestnika
Józefa D. i uczestniczki Agnieszki D. dla każdego ze wspólników po 1/3 części.
Rozpoznający apelacje Sąd Okręgowy, podkreślając, że członkostwo
wspólników w spółce cywilnej ma charakter osobisty i majątkowy, a zmiany składu
osobowego spółki skutkują zmianą w zakresie uprawnień majątkowych i powołując
się na stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale z dnia 21 listopada
1995 r., III CZP 160/95 (OSNC 1996, nr 3, poz. 33), uznał, że na gruncie
obowiązujących przepisów dotyczących umowy spółki cywilnej, w tym art. 863 k.c.,
możliwe jest przystąpienie do spółki nowego wspólnika. Według Sądu drugiej
instancji, przystąpienie do spółki cywilnej łączy się z nabyciem praw do majątku
stanowiącego wspólność bezudziałową dotychczasowych wspólników, a nabycie
takich uprawnień ze względu na nierozerwalny związek cech majątkowych i
osobistych stosunku spółki cywilnej stanowi warunek konieczny przystąpienia do
spółki. Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczą jednak formy, w jakiej czynność
przystąpienia do spółki powinna być dokonana. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Prawo użytkowania wieczystego do działki oraz odrębna własność lokalu
użytkowego należała do dwóch wspólników spółki cywilnej jako współwłaścicieli
łącznych i do spółki tej przystąpił nowy wspólnik, składając oświadczenie woli o
przystąpieniu w formie pisemnej. Takie oświadczenie zaakceptowane przez
wspólników stanowi zmianę dotychczasowej umowy; jest ono skuteczne, gdyż
przepisy o spółce cywilnej przewidują dla zawarcia umowy spółki cywilnej formę
pisemną dla celów dowodowych, czyli co do zasady zmiana takiej umowy nie
wymaga zachowania szczególnej formy (art. 77 k.c.). Skoro jednak przed zmianą
umowy spółki jej wspólnicy byli współużytkownikami wieczystymi oraz
współwłaścicielami odrębnych lokali, czyli w skład majątku spółki cywilnej wchodziła
nieruchomość, rodzi się pytanie, czy zmiana umowy spółki cywilnej bez zachowania
formy notarialnej jest skuteczna.
Odpowiedzi na to pytanie poszukiwać należy w wykładni art. 860 § 2 i art. 77
k.c. oraz przepisach dotyczących formy prawnej właściwej dla zbycia prawa
użytkowania wieczystego i odrębnej własności lokalu, przystąpienie bowiem do
spółki cywilnej, której majątek obejmuje wspomniane prawa, jest odmianą ich
przeniesienia na inną osobę. (...) Chodzi więc o rozporządzenie (przeniesienie)
praw, do którego stosuje się wprost (art. 155 § 1 k.c.) lub odpowiednio (art. 237 k.c.)
przepisy o przeniesieniu prawa własności.
To, że ustawa zezwala na zawarcie i na zmianę umowy spółki cywilnej w
formie pisemnej dla celów dowodowych nie oznacza, że od tej reguły nie są
dopuszczalne wyjątki; osoby, które chcą zawrzeć umowę spółki cywilnej, w której
zamierzają być współwłaścicielami nieruchomości należącej uprzednio tylko do
jednej z nich, muszą zachować wymogi formy przewidzianej dla przeniesienia
własności. Innymi słowy, bez zachowania formy aktu notarialnego nie zostanie
skutecznie ustanowiona współwłasność łączna pomiędzy osobami zawierającymi
umowę spółki cywilnej. W takiej sytuacji należy zbadać, czy w świetle art. 58 § 3
k.c. tak zawarta umowa spółki cywilnej może być uznana za ważną w części
nieobejmującej wniesienia do spółki cywilnej własności nieruchomości. Podobne
rozumowanie należy stosować w przypadku zmiany umowy spółki cywilnej, której
majątek obejmuje prawo własności nieruchomości. Jeżeli przy zmianie umowy
spółki cywilnej nie zachowano wymogów formalnych potrzebnych dla dopuszczenia
do współwłasności nowego wspólnika, zmiana w tym zakresie nie może być uznana
za ważną. Co najwyżej można rozważać, czy umowa nazwana przez wspólników
zmianą dotychczasowej umowy spółki jest odrębną umową spółki cywilnej, której
majątek nie obejmuje współwłasności nieruchomości.
Taka wykładnia przepisów regulujących zawarcie i zmianę umowy spółki
cywilnej znajduje potwierdzenie w rozpoznawanej sprawie, w której przedmiotem
wspólności łącznej jest nie prawo własności nieruchomości, ale prawo użytkowania
wieczystego oraz odrębna własność lokalu. Z tego względu, że prawo polskie
reguluje tylko sytuację, w której prawo własności przysługuje wspólnie kilku
osobom, przepisy o współwłasności należy stosować odpowiednio do sytuacji, w
której inne prawo przysługuje wspólnie kilku osobom. Taka wspólność praw, a nie
tylko współwłasność w ścisłym znaczeniu, występuje w rozpoznawanej sprawie.
Wspólnością praw w spółce, której wspólnikami byli wnioskodawca Mirosław
C. i uczestnik Józef D., objęte było prawo odrębnej własności lokalu użytkowego
oraz związany z tym prawem udział 496/1000 w użytkowaniu wieczystym działki nr
(...), położonej w B., oraz udział we współwłasności wspólnych części stanowiącego
odrębną nieruchomość budynku. Dopuszczenie możliwość przystąpienia do spółki
cywilnej nowego wspólnika bez zachowania formy aktu notarialnego,
powodowałoby, że stałby się on współuprawniony zarówno z tytułu odrębnej
własności lokalu, jak również byłby współuprawniony w prawie użytkowania
wieczystego i własności wspólnych części budynku, brak jednak podstawy prawnej
do odstąpienia od formy aktu notarialnego dla przeniesienia tych praw. Takim
odstępstwem nie może być art. 860 § 2 k.c., gdyż nie odnosi się on do
przeniesienia własności, gdyby zamiarem ustawodawcy było, aby zawarcie umowy
spółki lub jej zmianę traktować jako wyjątek od zastrzeżenia formy aktu
notarialnego dla związanego z tymi czynnościami przeniesienia własności lub
innego prawa, przepis ten powinien wyraźnie tak stanowić. Skoro takiego
zastrzeżenia dla złagodzenia wymogu formy aktu notarialnego nie ma w art. 860 § 2
k.c., to skuteczność umowy spółki lub jej zmiany, mającej na celu przeniesienie
własności lub innego prawa, dla którego ustawa zastrzega formę aktu notarialnego,
należy oceniać według ogólnych zasad dotyczących niezachowania formy
szczególnej. (...)
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak wyżej (art. 390 k.p.c.).