Uchwała z dnia 13 marca 2008 r., III CZP 1/08

Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Izabeli R. przeciwko Annie J.-M. oraz
małoletnim Karolowi J. i Erykowi M. o ustalenie, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej
na posiedzeniu jawnym w dniu 13 marca 2008 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Szczecinie postanowieniem z dnia 4
grudnia 2007 r.:
"Czy matka może reprezentować małoletnie dzieci w procesie o ustalenie
wydziedziczenia jej za bezpodstawne, a jeśli nie - czy w takiej sytuacji dzieci te
powinny być reprezentowane przez ojca czy przez kuratora ustanowionego przez
sąd opiekuńczy na podstawie art. 99 k.r.o.?"
podjął uchwałę:

W sprawie o ustalenie bezpodstawności wydziedziczenia wytoczonej przez
spadkobiercę testamentowego wydziedziczonemu zstępnemu spadkodawcy
oraz małoletnim zstępnym wydziedziczonego, małoletnich powinien
reprezentować kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (art. 99 w związku z
art. 98 § 2 pkt 2 i § 3 k.r.o.).

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w sprawie, w której powódka Izabela R. w pozwie skierowanym przeciwko
Annie J.-M. i jej małoletnim synom Karolowi J. i Erykowi M., reprezentowanym
przez matkę, wnosiła o ustalenie, że wydziedziczenie Anny J.-M. zawarte w
testamencie Józefa P. było bezpodstawne.
Sąd Rejonowy w Szczecinie wyrokiem z dnia 22 sierpnia 2007 r. uwzględnił
powództwo, ustalając m.in., że Józef P., ojciec powódki i pozwanej, w testamencie
z dnia 15 lutego 1997 r. powołał do całego spadku powódkę, a wydziedziczył
pozwaną. Na podstawie tego testamentu powódka nabyła spadek po ojcu, a
pozwana, działając jako przedstawicielka ustawowa swoich małoletnich synów,
wystąpiła przeciwko niej o zasądzenie na ich rzecz należności z tytułu zachowku i
sprawa jest w toku. Sąd pierwszej instancji, oceniając roszczenie o ustalenie, że
wydziedziczenie pozwanej było bezpodstawne, uznał, iż powódka ma interes
prawny w jego dochodzeniu, gdyż zachowek należny pozwanej byłby niższy od
zachowku należnego jej małoletnim zstępnym. Stwierdził, że nie wystąpiła żadna z
ustawowych przesłanek warunkujących skuteczność wydziedziczenia i dlatego
uwzględnił powództwo.
Rozpoznając apelację pozwanych, Sąd Okręgowy powziął poważną wątpliwość
prawną sprowadzającą się do kwestii, czy w świetle regulacji zawartej w art. 98 § 2
pkt 2 i § 3 k.r.o. powódka jako przedstawicielka ustawowa swoich małoletnich dzieci
może reprezentować je w sprawie o ustalenie, że jej wydziedziczenie było
bezpodstawne, a jeżeli nie, czy w takiej sytuacji dzieci powinny być reprezentowane
przez ojca, czy przez kuratora ustanowionego przez sąd opiekuńczy na podstawie
art. 99 k.r.o.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jak trafnie wskazał Sąd Okręgowy, powołując się na uchwałę Sądu Najwyższego
z dnia 22 kwietnia 1975 r., III CZP 15/75 (OSNCP 1976, nr 3, poz. 38, ze sprost.
OSNCP 1976, nr 4, okładka), spadkobierca testamentowy, który ma interes prawny
w ustaleniu, że wydziedziczenie zstępnego spadkodawcy było bezpodstawne, może
dochodzić takiego ustalenia w sprawie wytoczonej przeciwko wydziedziczonemu
zstępnemu spadkodawcy oraz przeciwko zstępnym wydziedziczonego. Interes
prawny spadkobiercy może polegać na tym, że zachowek wydziedziczonego
zstępnego wynosiłby połowę wartości jego udziału i byłby niższy od zachowku
należnego jego małoletnim zstępnym, wynoszącego dwie trzecie wartości ich
udziałów (art. 991 § 1 i art. 1011 k.c.). Warunkiem pełnej skuteczności wyroku
wydanego w takiej sprawie jest udział wszystkich osób, których wyrok ma dotyczyć
(art. 366 k.p.c.), a więc spadkobiercy testamentowego po stronie powodowej oraz
zstępnego wydziedziczonego i jego zstępnych po stronie pozwanej.
Trzeba stwierdzić, że taki układ stron nie jest typowy dla sprawy o ustalenie, iż
wydziedziczenie było bezpodstawne, w której zazwyczaj powodem jest
wydziedziczony zstępny, pozywający spadkobiercę testamentowego oraz swoich
zstępnych uprawnionych do zachowku, zgodnie z art. 1011 k.c. W takiej, typowej
sprawie o ustalenie bezpodstawności wydziedziczenia wydziedziczony zstępny
spadkodawcy oraz zstępni wydziedziczonego występują po dwóch przeciwnych
stronach, jako powód i pozwany. Jeżeli pozwany zstępny wydziedziczonego
spadkobiercy, będącego powodem, jest jego dzieckiem i jest małoletni, nie ulega
wątpliwości, że zasady określone w art. 98 § 3 w związku z § 2 pkt 2 k.r.o.
wyłączają możliwość reprezentowania pozwanego małoletniego przez jego rodzica,
będącego powodem. Przepis ten stanowi, że żadne z rodziców nie może
reprezentować dziecka przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z
rodziców lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym
przysporzeniu na rzecz dziecka albo że dotyczy należnych dziecku od drugiego z
rodziców środków utrzymania i wychowania. Odpowiednie stosowanie tych zasad w
postępowaniu przed sądem oznacza, że żaden z rodziców nie może reprezentować
dziecka przed sądem, jeżeli jeden z rodziców i dziecko występują po przeciwnych
stronach procesu.
Jest to uzasadnione oczywistą, założoną przez ustawodawcę, sprzecznością
interesów stron wynikającą z zasady, że w procesie rozpoznawane są sprawy
sporne, interesy przeciwników procesowych są z reguły sprzeczne, a role
procesowe ukształtowane biegunowo i nawet jeżeli w konkretnym przypadku
interesy te okażą się zbieżne, nie ma to wpływu na niedopuszczalność reprezentacji
małoletniego dziecka przez rodzica stojącego po przeciwnej stronie procesu. Tak
samo należy oceniać reprezentację małoletniego dziecka przez rodziców w
nietypowej sytuacji procesowej, jaka ma miejsce w rozpoznawanej sprawie.
Przepisy art. 98 § 2 k.r.o. wykluczające dopuszczalność reprezentowania dziecka
przez rodziców w określonych sprawach mają niewątpliwie na celu ochronę praw
dziecka. Wyrażają też ogólną zasadę, że przedstawiciel (pełnomocnik) nie może
działać, gdy jego interes jest sprzeczny z interesem mocodawcy. Jednoznacznie
wyraził to ustawodawca w art. 22 § 2 dekretu z dnia 22 stycznia 1946 r. - Prawo
rodzinne (Dz.U. Nr 6, poz. 52), który stanowił, że w razie sprzeczności między
interesem dziecka a interesem choćby jednego z rodziców, władza opiekuńcza
ustanowi kuratora dla ochrony praw dziecka. Kodeks rodzinny z dnia 27 czerwca
1950 r. (Dz.U. Nr 34, poz. 308 ze zm.) nie powtórzył już tego unormowania, jego
art. 57 § 2 odpowiada treści art. 98 § 2 k.r.o., jednak nie ulega wątpliwości, że fakt,
iż ustawodawca zmienił sposób regulacji i zamiast posłużyć się ogólną zasadą
,,sprzeczności interesów", wymienił pewną kategorię czynności prawnych, przy
których rodzice nie mogą reprezentować dziecka, nie oznacza, że przy wszystkich
innych czynnościach zawsze mogą dziecko reprezentować, niezależnie od jego
interesu i dobra.
We wszystkich spawach dotyczących dzieci naczelną zasadą jest ochrona praw
dziecka i jego dobra, co szczególnie dobitnie wyrażone zostało w ratyfikowanej
przez Polskę konwencji praw dziecka przyjętej w dniu 20 listopada 1989 r. przez
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526
ze zm.), jednak także wcześniej było naczelną zasadą tworzenia, wykładni i
stosowania prawa dotyczącego dzieci.
Wykładnia art. 98 § 2 pkt 2 k.r.o. odpowiadająca tym zasadom prowadzi do
wniosku, że ustawodawca wskazał sprawy, w których zawsze może dojść do kolizji
interesów dzieci i rodziców i dlatego uznał, iż niedopuszczalne jest w tych sprawach
reprezentowanie dzieci przez rodziców, niezależnie od tego, czy w konkretnym
przypadku taka kolizja interesów wystąpiła lub mogła wystąpić. Zwalnia to od
konieczności badania tej okoliczności we wszystkich sprawach określonych w
omawianym przepisie, co w odniesieniu do spraw sądowych oznacza, że
niezależnie od tego, czy interesy stron lub uczestników postępowania są sprzeczne
czy nie, rodzice nie mogą reprezentować dziecka w żadnej sprawie toczącej się
pomiędzy nimi.
Nie oznacza to jednak, że we wszystkich sprawach niewymienionych w art. 98 §
2 pkt 2 k.r.o. rodzice mogą reprezentować dziecko. Przewidziane w art. 98 § 3 k.r.o.
odpowiednie stosowanie art. 98 § 2 k.r.o. do postępowania przed sądem odnosi się
do wszystkich spraw sądowych, toczących się zarówno w procesie, jak i w
postępowaniu nieprocesowym. Jeżeli sprawa nie dotyczy wprost czynności
prawnych między dzieckiem a rodzicami, w których występują oni po przeciwnych
stronach procesu i reprezentacja dziecka przez rodziców jest wykluczona przez art.
98 § 3 w związku z art. 98 § 2 pkt 2 k.r.o., naczelna zasada ochrony praw dziecka
wymaga za każdym razem oceny, czy w sytuacji, w której w tej samej sprawie
występują jako strony lub uczestnicy postępowania rodzice i dzieci, rodzice mogą
reprezentować dziecko, czy też ze względu na możliwość kolizji ich interesów, taka
reprezentacja jest wyłączona. Należy zatem uznać, że zarówno w sprawach
nieprocesowych, jak i w sprawach toczących się w procesie, nieobjętych wprost
dyspozycją art. 98 § 2 pkt 2 k.r.o., gdy rodzice i dzieci występują po tej samej
stronie, należy badać, czy ze względu na możliwość sprzeczności interesów
rodziców i dzieci, dopuszczalna jest reprezentacja dzieci przez rodziców.
Nie ulega wątpliwości, że badanie to powinno być podejmowane z obiektywnego
punktu widzenia, nie chodzi bowiem o to, czy w konkretnej sprawie występuje
sprzeczność interesów rodziców i dziecka, lecz o to, czy w tego rodzaju sprawach,
w określonych sytuacjach, taka sprzeczność, choćby hipotetycznie, może wystąpić.
Stanowisko takie dominuje w doktrynie i orzecznictwie; zajmował je wielokrotnie
Sąd Najwyższy, dokonując oceny dopuszczalności reprezentacji dziecka przez
rodziców zarówno w sprawach nieprocesowych, jak i w procesie (por. m.in. uchwała
z dnia 17 stycznia 1969 r. III CZP 124/68, OSNCP 1969, nr 10, poz. 169, oraz
postanowienia z dnia 31 stycznia 1995 r., I CRN 186/94, nie publ., z dnia 25
czerwca 1995 r., II CRN 214/95, nie publ., z dnia 9 września 1997 r., I CKU 13/97,
nie publ., z dnia 5 maja 2000 r., II CKN 869/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 205 oraz z
dnia 9 lipca 2004 r., II CK 435/03, "Izba Cywilna" 2005, nr 2, s. 44). Dla ochrony
praw dziecka decydujące jest nie to, jakie stanowisko w sprawie zajmuje
reprezentujący je rodzić, lecz to, że ze względu na występującą, nawet tylko
hipotetycznie, sprzeczność interesów, może on w każdej chwili zająć stanowisko
inne, niezgodne z interesami dziecka, które reprezentuje. Tak też sprzeczność
interesów rozumiał ustawodawca, ustanawiając w art. 98 § 2 k.r.o. zakaz
reprezentowania dziecka przez rodziców w sprawach między nimi, niezależnie od
faktycznie występującej sprzeczności interesów i stanowiska rodziców, w takich
bowiem sprawach kolizja interesów występuje i ze względu na dobro dziecka jest to
wystarczający powód niedopuszczalności reprezentowania dzieci przez rodziców.
Przenosząc te rozważania na grunt sprawy, w której powstało przedstawione
zagadnienie prawne trzeba stwierdzić, że niezależnie od wskazanej na wstępie
nietypowej konfiguracji stron procesowych oraz stanowiska zajmowanego przez
pozwaną, występuje niewątpliwie kolizja interesów - we wskazanym rozumieniu - w
sprawie o ustalenie bezpodstawności dziedziczenia toczącej się między
wydziedziczonym zstępnym spadkodawcy a zstępnymi wydziedziczonego. Jak
trafnie wskazał Sąd Okręgowy, konsekwencją wyroku uwzględniającego
powództwo będzie odzyskanie prawa do zachowku przez wydziedziczonego
zstępnego spadkodawcy i tym samym utrata prawa do zachowku przez zstępnych
wydziedziczonego, konsekwencją zaś wyroku oddalającego powództwo będzie
utrzymanie pozbawienia prawa do zachowku wydziedziczonego zstępnego i
potwierdzenie istnienia tego prawa po stronie jego zstępnych. Nawet jeżeli pozwana
w imieniu własnym i reprezentowanych małoletnich dzieci wnosiła o oddalenie
powództwa, uznając, że jest to zgodne zarówno z interesem dzieci, jak i z jej
interesem, gdyż sprawuje bezpośrednią pieczę na dziećmi i ich majątkiem, który
może być spożytkowany dla dobra całej rodziny, to nie można wykluczyć, iż w razie
zmiany okoliczności (np. przejęcia bezpośredniej opieki nad dziećmi przez ich
ojców, rozwiedzionych z matką), stanowisko procesowe pozwanej mogłoby ulec
zmianie, jeżeli uznałaby, że bardziej korzystne jest uzyskanie prawa do zachowku
dla siebie niż dla dzieci, nad którymi nie sprawuje pieczy.
Możliwość wystąpienia także wielu innych sytuacji, w których istniejąca
hipotetycznie sprzeczność interesów między pozwanymi w rozpoznawanej sprawie
mogłaby doprowadzić także do faktycznej kolizji procesowej i zmiany stanowiska
pozwanej, stanowi dodatkowe potwierdzenie trafności wykładni art. 98 § 3 w
związku z § 2 pkt 2 k.r.o., wskazującej na niedopuszczalność reprezentowania
dzieci przez rodziców także w sprawach innych niż dotyczące bezpośrednio
czynności prawnych między nimi.
Zgodnie z art. 98 § 2 k.r.o., żaden z rodziców nie może reprezentować dziecka
przy czynnościach prawnych między nimi. Ta zasada odniesiona w drodze analogii
do objętej § 3 opisanej sytuacji procesowej, w której między występującymi w
procesie jako strony dziećmi i rodzicem istnieje kolizja interesów oznacza, że nie
tylko ten rodzic, ale żaden z rodziców nie może reprezentować przed sądem
dziecka, zatem stosownie do art. 99 k.r.o. powinien reprezentować je kurator
ustanowiony przez sąd opiekuńczy. Obliguje to sąd orzekający, zgodnie z art. 70 §
1 i art. 572 k.p.c., do zwrócenia się do sądu opiekuńczego o ustanowienie kuratora,
przy czym regułą jest, że powinno zostać ustanowionych tylu kuratorów, ile dzieci
ma być reprezentowanych (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9
września 1997 r., I CKU 13/97, oraz z dnia 4 października 1966 r., II CZ 117/66,
OSNCP 1967, nr 2, poz. 40).
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne, jak w uchwale.