Uchwała siedmiu sędziów SN - II UZP 1/09
Izba:Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych
Sygnatura:II UZP 1/09
Typ:Uchwała siedmiu sędziów SN
Opis:Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Urzędowy Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 2009/19-20/263
Data wydania:2009-04-16

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 16 kwietnia 2009 r.
II UZP 1/09

Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra, Sędziowie SN: Bogusław
Cudowski, Zbigniew Hajn, Jerzy Kuźniar, Romualda Spyt (sprawozdawca),
Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca, uzasadnienie), Andrzej Wróbel.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczy-
ka, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym w dniu 16 kwietnia 2009 r. sprawy z od-
wołania Marii U. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w W. o
rentę z tytułu niezdolności do pracy, na skutek zagadnienia prawnego przedstawio-
nego do rozpoznania przez skład powiększony Sądu Najwyższego postanowieniem
Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2009 r. [...]

,,Czy prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy przyznanej na
warunkach określonych w art. 57 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r.
Nr 39, poz. 353 ze zm.) ustaje po odpadnięciu przesłanki całkowitej niezdolności do
pracy, czy ulega zmianie jedynie wysokość renty gdy zachodzi zmiana stopnia nie-
zdolności do pracy z całkowitej na częściową ?"

p o d j ą ł uchwałę:

Prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy nabyte na pod-
stawie art. 57 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz.
353 ze zm.) ustaje, gdy ustanie warunek całkowitej niezdolności do pracy (art.
101 pkt 1 tej ustawy).

U z a s a d n i e n i e


Przedstawione do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyż-
szego zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującego stanu faktycznego.

Decyzją z dnia 8 listopada 2006 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w W. odmówił Marii U. prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, wskazując, że
jest ona osobą częściowo niezdolną do pracy, jednakże w ostatnim dziesięcioleciu
przed powstaniem tej niezdolności nie udokumentowała 5-letniego okresu składko-
wego i nieskładkowego. Wyrokiem z dnia 22 czerwca 2007 r., Sąd Okręgowy we
Wrocławiu zmienił powyższą decyzję i przyznał wnioskodawczyni prawo do renty z
tytułu całkowitej niezdolności do pracy od 23 września 2005 r. do 31 sierpnia 2006 r.,
a następnie, od 1 września 2006 r. do 30 czerwca 2007 r. - prawo do renty z tytułu
częściowej niezdolności do pracy. Sąd Okręgowy wskazał, że wnioskodawczyni była
początkowo całkowicie niezdolna do pracy i legitymowała się ponad 20-letnim okre-
sem składkowym i nieskładkowym, a zatem wedle wykładni zawartej w uchwale
Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2006 r., I UZP 5/05 (OSNP 2006 nr 19-20, poz.
305), była uprawniona do nabycia renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy bez
potrzeby wykazywania 5-letniego okresu ubezpieczenia przypadającego w ostatnim
dziesięcioleciu przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania nie-
zdolności do pracy. Zmiana stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na częściową
nie pozbawia jej prawa do renty, gdyż zmianie ulega jedynie wysokość tego świad-
czenia uzależniona od stopnia niezdolności do pracy. Stanowisko to podzielił Sąd
Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 28 lutego 2008 r., stwierdzając, że wnio-
skodawczyni, która w miejsce warunku określonego w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm., zwanej dalej ustawą o
emeryturach i rentach lub ustawą) spełniła warunek określony w art. 57 ust. 2 tej
ustawy - wystarczający do przyznania prawa do świadczenia - nie może być obecnie
postawiona w gorszej sytuacji niż ubezpieczony całkowicie niezdolny do pracy, który
spełnił warunki określone w art. 57 ust. 1 ustawy. Taki ubezpieczony zachowuje i
nadal realizuje prawo do renty w przypadku zmiany stopnia niezdolności do pracy z
całkowitej na częściową. W konsekwencji zmiana stopnia niezdolności do pracy
może spowodować jedynie zmianę wysokości świadczenia, a nie odmowę jego przy-
znania na dalszy okres.

W skardze kasacyjnej organ rentowy zarzucił naruszenie prawa materialnego,
,,przez błędne zastosowanie wykładni" art. 57 ust. 2 w związku z art. 58 ust. 2 ustawy
o emeryturach i rentach, dokonanej przez Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu
sędziów z dnia 23 marca 2005 r., I UZP 5/05 i przyznanie wnioskodawczyni prawa do
renty okresowej z tytułu częściowej niezdolności do pracy. Wniosek o przyjęcie
skargi kasacyjnej do rozpoznania uzasadniony został koniecznością rozstrzygnięcia
wątpliwości dotyczących stosowania art. 107 tej ustawy w sytuacji nabycia prawa do
renty na zasadach ustalonych w powołanej wyżej uchwale, a w szczególności wyja-
śnienia, czy poprawa stanu zdrowia uzasadniająca uznanie ubezpieczonego za czę-
ściowo niezdolnego do pracy stanowi podstawę wstrzymania prawa do renty.

Sąd Najwyższy w składzie przedstawiającym zagadnienie prawne podniósł, że
na gruncie takiego stanu sprawy w dotychczasowej judykaturze, przede wszystkim
Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu oraz Sądu Apelacyjnego w Katowicach, a następ-
nie także w orzecznictwie Sądu Najwyższego ujawniły się ,,biegunowe" rozbieżności.
I tak, w wyroku z dnia 18 stycznia 2008 r., II UK 87/07 (OSNP 2009 nr 5-6, poz. 72),
Sąd Najwyższy potwierdził linię orzecznictwa, która przyjmuje, że prawo do renty nie
ustaje, lecz ulega zmianie tylko jej wysokość, gdy zachodzi zmiana stopnia niezdol-
ności do pracy z całkowitej na częściową i rentę z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy ubezpieczony uzyskał po spełnieniu szczególnych warunków z art. 57 ust. 2
ustawy o emeryturach i rentach. W tej koncepcji Sąd Najwyższy argumentował, że w
takich sytuacjach nie dochodzi do ustania prawa do świadczeniach rentowego na
podstawie art. 101 pkt 1 ustawy. Przepis ten stanowi bowiem, że prawo do świad-
czeń ustaje, gdy ustanie którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego
prawa, tymczasem podstawowym warunkiem nabycia prawa do renty na podstawie
art. 57 i art. 58 ustawy o emeryturach i rentach jest niezdolność do pracy, bez
względu na jej stopień (art. 57 ust. 1 pkt 1), która nie ustaje, skoro nadal utrzymuje
się, tyle że w stopniu częściowej niezdolności do pracy. Odnosząc się do kasacyj-
nego zarzutu naruszenia art. 107 tej ustawy, Sąd Najwyższy wskazał, że ,,przepis ten
dotyczy tylko zmiany prawa do świadczenia lub jego wysokości w sytuacji zmiany
stopnia niezdolności do pracy lub braku takiej niezdolności". Naruszenie tego prze-
pisu miałoby miejsce tylko wówczas, gdyby ,,mimo ustalenia częściowej niezdolności
do pracy ubezpieczonemu przyznano rentę z tytułu całkowitej niezdolności do pracy
albo gdyby przyznano mu rentę przy braku niezdolności do pracy". W konsekwencji,
dalej przysługujące prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy stanowi
,,kontynuację prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy ze zmianą wy-
sokości świadczenia ze względu na stopień niezdolności do pracy".

Z kolei w wyroku z dnia 17 kwietnia 2008 r., II UK 186/07 (niepublikowanym)
Sąd Najwyższy uznał, że prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy
przyznanej w warunkach określonych w art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i ren-
tach, ustaje po odpadnięciu przesłanki całkowitej niezdolności do pracy. W tej kon-
cepcji wskazano, że do nabycia prawa do renty na warunkach określonych w art. 57
ust. 2 nie jest wystarczające spełnienie wymagania niezdolności do pracy w ogóle,
ale konieczne jest spełnienie przesłanki kwalifikowanej, a mianowicie całkowitej nie-
zdolności do pracy. Warunki prawa do renty dla tych osób nie są określone w art. 57
ust. 1, ale w art. 57 ust. 2. Przy rozumieniu stanu całkowitej niezdolności do pracy
jako warunku określonego w tym ostatnim przepisie, od którego spełnienia zależy
nabycie prawa do renty, a nie jedynie jako stopnia niezdolności do pracy (stanowią-
cej warunek określony w art. 57 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach), którego
zmiana powoduje tylko zmianę wysokości świadczenia na podstawie art. 107 ustawy,
ustanie tego warunku powoduje ustanie prawa do świadczenia rentowego z mocy
art. 101 pkt 1, zgodnie z którym prawo do świadczeń ustaje, gdy ustanie którykolwiek
z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa. Jeżeli więc prawo do renty po-
wstało przy spełnieniu szczególnych warunków określonych w art. 57 ust. 2 ustawy,
w tym warunku istnienia całkowitej niezdolności do pracy, to ustanie tego warunku
wskutek zmiany stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na częściową powoduje
ustanie prawa do świadczenia rentowego. Odpada bowiem jeden z warunków, od
spełnienia których prawo to jest uzależnione. W konsekwencji, prawo do renty stałej
lub okresowej z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (art. 59 ust. 1 pkt 1 i 2), do
której prawo powstało na warunkach określonych w art. 57 ust. 2, może ustać w wa-
runkach przewidzianych w art. 101 pkt 1 w związku z art. 107 z powodu odzyskania
zdolności do pracy, jak i zmiany stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na czę-
ściową. Prawo do renty uzależnione od okresowej niezdolności do pracy ustaje z
upływem okresu, na jaki to świadczenie przyznano. Jeżeli więc po upływie okresu na
jaki przyznano świadczenie rentowe przy spełnieniu przesłanek z art. 57 ust. 2
ustawy o emeryturach i rentach, doszło do zmiany stopnia niezdolności do pracy z
całkowitej na częściową, to brak jest podstaw do przyznania świadczenia na dalszy
okres. Prawo do renty utracone wskutek odzyskania zdolności do pracy lub zmiany
stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na częściową będzie podlegało przywró-
ceniu na warunkach określonych w art. 61 ustawy, jeżeli ubezpieczony ponownie
stanie się trwale lub okresowo całkowicie niezdolny do pracy w ciągu 18 miesięcy od
ustania prawa do renty. W tej koncepcji ubezpieczonemu nie przysługuje zatem
prawo do renty z tytułu utrzymującej się jedynie częściowej niezdolności do pracy,
które nie może stanowić ,,kontynuacji przysługującego prawa do renty z tytułu całko-
witej niezdolności do pracy", gdyż ,,norma art. 107 ustawy o emeryturach i rentach
winna być rozpatrywana przy uwzględnieniu wymagań ustanowionych w art. 57 ust.
2 tej ustawy".

Skład Sądu Najwyższego przedstawiający do rozstrzygnięcia niniejsze zagad-
nienie prawne zdaje się opowiadać za pierwszym z zaprezentowanych stanowisk,
wywodząc, że za taką koncepcją może przemawiać to, iż zasadnicza przesłanka wa-
runkująca nabycie prawa do renty w postaci stanu niezdolności do pracy (art. 57 ust.
1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach) nie odnosi się do stopnia tej niezdolności
(całkowitej czy częściowej) ani nie uzależnia prawa do renty od jej bezterminowego
(renta stała) lub okresowego (renta okresowa) charakteru. Sprawia to, że w sytua-
cjach, gdy zmienia się jedynie stopień niezdolności do pracy, ale ubezpieczony jest w
dalszym ciągu częściowo niezdolny do pracy, nie ma potrzeby badania na nowo
przysługiwania uprawnienia rentowego, bo zmianie ulega jedynie jego wysokość
uzależniona od aktualnego stopnia niezdolności do pracy (art. 107 ustawy). Również
art. 61 ustawy nie uzależnia przywrócenia prawa do renty od stopnia ponownej nie-
zdolności do pracy, co oznacza, że umożliwia przywrócenie prawa do renty nawet
wtedy, gdy w ogóle ustępuje jakakolwiek niezdolność do pracy (całkowita lub czę-
ściowa), a następnie w ciągu 18 miesięcy od ustania prawa do renty ubezpieczony
ponownie staje się niezdolny do pracy. Ponowne stwierdzenie niezdolności do pracy,
bez względu na jej stopień, przed upływem 18 miesięcy od ustania ,,poprzedniego"
prawa do renty, prowadzi do przywrócenia prawa do renty na podstawie art. 61
ustawy. Może to przemawiać za tym, że w przypadku gdy ulega zmianie (poprawie)
jedynie stopień niezdolności do pracy z całkowitej na częściową, to prawo do pobie-
ranej renty nie ustaje, bo nie ustaje zasadnicza przesłanka przysługiwania uprawnie-
nia rentowego, to jest niezdolność do pracy, ale ulega zmianie jedynie wysokość
przysługującego świadczenia rentowego z uwagi na częściową niezdolność do pracy
(art. 107 ustawy). Sąd Najwyższy w składzie zwykłym zwrócił uwagę, że gdyby w
takich sytuacjach prawo do renty ustawało, to ubezpieczony dalej jedynie częściowo
niezdolny do pracy, mógłby skorzystać z ,,przywrócenia prawa do renty" z art. 61
ustawy tylko wtedy, gdyby w ciągu 18 miesięcy od ustania prawa do renty z tytułu
całkowitej niezdolności do pracy ponownie stał się całkowicie niezdolny do pracy i to
pomimo utrzymywania się stanu częściowej niezdolności do pracy, która stanowi za-
sadniczą przesłankę przysługiwania tego uprawnienia wymienioną w art. 57 ust. 1
pkt 1. Ponadto ustanie prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy w
przypadku poprawy stanu zdrowia do stopnia częściowej niezdolności do pracy prze-
kreślałoby, a co najmniej wysoce utrudniało odzyskanie prawa do renty, bo albo
wymagałoby pogorszenia się stopnia niezdolności do pracy do całkowitej przed
upływem 18 miesięcy od ustania prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy, albo spełnienia od nowa wszystkich przesłanek warunkujących prawo do renty
z tytułu częściowej niezdolności do pracy i to w sytuacji, gdy taki stopień niezdolności
do pracy cały czas się utrzymywał.

Odnośnie do drugiej z zaprezentowanych koncepcji Sąd Najwyższy wskazał,
że jej podstawą zdaje się być postrzeganie renty przyznanej na warunkach określo-
nych w art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach jako szczególnego rodzaju renty
z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, innego lub odrębnego typu świadczenia od
takiej samej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy przyznanej na zasadach
ogólnych, to jest bez odniesienia się do ,,szczególnych" warunków określonych w art.
57 ust. 2. W rezultacie takie świadczenie nie może być utrzymane nawet wtedy, gdy
rencista wcześniej całkowicie niezdolny do pracy spełnia nadal warunek prawa do
renty z tytułu utrzymującej się (częściowej) niezdolności do pracy (art. 57 ust. 1 pkt 1
ustawy). Tymczasem w przypadku zmiany stopnia niezdolności do pracy z całkowitej
na częściową w razie pobierania renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy przy-
znanej na zasadach ogólnych, to jest bez odniesienia się do ,,szczególnych" warun-
ków określonych w art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach, dalsze utrzymanie
prawa do renty już z tytułu częściowej niezdolności do pracy jest bezdyskusyjne (art.
107 ustawy).


Skład powiększony Sądu Najwyższego zważył, co następuje:


Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne dotyczy w istocie wza-
jemnej relacji art. 57 ust. 1 oraz art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach. Dla
odpowiedzi na postawione pytanie kluczowe znaczenie ma bowiem rozstrzygnięcie
zasadniczej kwestii, a mianowicie czy prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności
do pracy przyznanej na warunkach określonych w art. 57 ust. 2 ustawy jest tożsame
z prawem nabytym po spełnieniu warunków przewidzianych w art. 57 ust. 1 tej
ustawy. Udzielenie odpowiedzi pozytywnej oznaczałoby trafność stanowiska zapre-
zentowanego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2008 r., II UK 87/07, w
przeciwnym natomiast przypadku należałoby co do zasady podzielić pogląd wyrażo-
ny w wyroku tego Sądu z dnia 18 kwietnia 2008 r., II UK 186/07.

Rozstrzygnięcie tak ujętego zagadnienia wymaga w pierwszej kolejności od-
niesienia się do stanu prawnego obowiązującego przed zmianą dokonaną z dniem 1
października 2003 r. przez art. 24 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjal-
nej (Dz.U. Nr 135, poz. 1268 ze zm.). W myśl art. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i
rentach, świadczenia na warunkach i w wysokości określonych w ustawie przysłu-
gują ubezpieczonym w razie spełnienia warunków do nabycia (nabywania) prawa do
świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych. Wymagania do nabycia prawa do renty określał art. 57 tej ustawy,
stanowiąc, że renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu,
który łącznie spełnia trzy warunki: jest osobą niezdolną do pracy (pkt 1), posiada
wymagany okres składkowy i nieskładkowy (pkt 2), a niezdolność do pracy powstała
w okresach enumeratywnie wymienionych w punkcie 3 tego artykułu albo nie później
niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów. Definicję wymaganego okresu
składkowego i nieskładkowego zawiera art. 58 ustawy, uzależniający w ust. 1 mini-
malną długość tego okresu od wieku, w którym ubezpieczony staje się niezdolny do
pracy. Przepis ten - uwzględniając wynikającą z wieku możliwość podlegania ubez-
pieczeniu - określa, że wymagany okres składkowy i nieskładkowy osoby, której nie-
zdolność do pracy powstała po ukończeniu 30 lat wynosi co najmniej 5 lat (pkt 5). W
stosunku do tej osoby art. 58 ust. 2 wprowadza dodatkową przesłankę możliwości
uznania za spełniony warunku posiadania wymaganego okresu składkowego i nie-
składkowego, a mianowicie okres 5 lat (o którym mowa w art. 58 ust. 1 pkt 5) powi-
nien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o
rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Moment nabycia prawa do
renty z tytułu niezdolności do pracy określa art. 100 ust. 1 ustawy ustanawiający ge-
neralną zasadę, zgodnie z którą prawo do świadczeń określonych w ustawie po-
wstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego
prawa, natomiast datę, z jaką powstaje prawo do wypłaty świadczenia rentowego -
art. 129 ust. 1, w myśl którego świadczenia wypłaca się poczynając od dnia powsta-
nia prawa do tych świadczeń, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgło-
szono wniosek lub wydano decyzję z urzędu. Z kolei moment ustania prawa do renty
reguluje w pierwszym rzędzie art. 101 pkt 1 ustawy, stosownie do którego prawo do
świadczeń ustaje gdy ustanie którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania
tego prawa (pkt 1) oraz w drugiej kolejności - art. 102 ustawy, zgodnie z którym
prawo do świadczeń uzależnione od okresowej niezdolności do pracy ustaje z upły-
wem okresu, na jaki to świadczenie przyznano. Ustanie prawa do świadczeń powo-
duje wstrzymanie ich wypłaty na podstawie art. 134 ust. 1 pkt 1 (wypłatę świadczeń
wstrzymuje się, jeżeli powstaną okoliczności uzasadniające między innymi ustanie
prawa do świadczeń) na zasadach określonych w art. 134 ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy.
Kwestię weryfikacji prawa do świadczenia rentowego i jego wysokości normuje art.
107 ustawy, stanowiący, że prawo do świadczeń uzależnionych od niezdolności do
pracy oraz wysokość tych świadczeń ulega zmianie, jeżeli w wyniku badania lekar-
skiego, przeprowadzonego na wniosek lub z urzędu, ustalono zmianę stopnia nie-
zdolności do pracy, brak tej niezdolności lub jej ponowne powstanie. Z kolei art. 61
ustawy reguluje zagadnienie przywrócenia prawa do renty utraconej wskutek odzy-
skania zdolności do pracy, stanowiąc, że prawo do renty, które ustało z powodu
ustąpienia niezdolności do pracy, podlega przywróceniu, jeżeli w ciągu 18 miesięcy
od ustania prawa do renty ubezpieczony ponownie stał się niezdolny do pracy.

Wszystkie te przepisy stanowiły przed dniem 1 października 2003 r. spójny
system nabywania i utraty prawa do świadczenia rentowego z mocy ustawy oraz
potwierdzonego decyzją organu rentowego prawa do jego wypłaty, zmiany prawa do
świadczenia i jego wysokości oraz przywracania prawa utraconego wskutek odzy-
skania zdolności do pracy. W obowiązującym wówczas stanie prawnym nie budziło
wątpliwości, że: 1) w rozumieniu art. 57 ustawy o emeryturach i rentach prawo do
renty z tytułu niezdolności do pracy jest niezależne od stopnia tej niezdolności, 2)
ustanie prawa do renty i wstrzymanie jej wypłaty następuje jedynie wskutek zupełne-
go odzyskania zdolności do pracy, 3) zmiana stopnia niezdolności do pracy (z całko-
witej na częściową lub z częściowej na całkowitą) powoduje tylko zmianę wysokości
świadczenia, 4) ponowne powstanie niezdolności do pracy w ciągu 18 miesięcy od
ustania prawa do renty z powodu zupełnego ustąpienia tej niezdolności (całkowitej
lub częściowej), rodzi skutek w postaci przywrócenia tego prawa niezależnie od
stopnia ponownie powstałej niezdolności do pracy. Oczywiste jest również, że zasa-
dy te w dalszym ciągu obowiązują w odniesieniu do prawa do renty z tytułu niezdol-
ności do pracy nabytego na warunkach określonych w obecnym art. 57 ust. 1 ustawy
o emeryturach i rentach, zawierającym treść art. 57 w brzmieniu obowiązującym
przed 1 października 2003 r.

Wątpliwość co do spójności systemu emerytalno-rentowego powstaje nato-
miast na tle dodanego z dniem 1 października 2003 r. do ustawy o emeryturach i
rentach art. 57 ust. 2, zgodnie z którym ,,przepisu ust. 1 pkt 3 nie stosuje się do
ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co
najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do
pracy". Ta zmiana stanu prawnego, w którym nie dokonano innych, poza redakcyj-
nymi, modyfikacji w zakresie dotychczas obowiązujących przepisów, spowodowała w
pierwszym rzędzie wątpliwość czy art. 57 ust. 2 ustawy, zwalniając osoby w nim wy-
mienione z obowiązku spełnienia określonego w art. 57 ust. 1 pkt 3 warunku powsta-
nia niezdolności do pracy nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania wymienio-
nych w nim okresów ubezpieczenia, jedynie złagodził w stosunku do tych osób prze-
widziane w art. 57 ust. 1 warunki wymagane dla nabycia prawa do renty, czy też
wprowadził zmiany merytoryczne poprzez samodzielne określenie tych warunków.

W rozstrzygającej tę wątpliwość uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 23
marca 2006 r., I UZP 5/05 (OSNP 2006 nr 19-20, poz. 305) Sąd Najwyższy wyraził
pogląd, że renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który
udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety i
25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (art. 57 ust. 2 ustawy o
emeryturach i rentach), bez potrzeby wykazywania przewidzianego w art. 58 ust. 2
tej ustawy pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego przypadającego w
ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem
powstania niezdolności do pracy. Stanowisko to zostało uzasadnione argumentem,
że po nowelizacji art. 57 ustawy przepis ten składa się z dwóch części nie tylko w
znaczeniu formalnym - według ustępu 1 i ustępu 2 - ale również w znaczeniu meryto-
rycznym. Ustęp drugi, w porównaniu do przesłanek (warunków) przewidzianych w
ustępie pierwszym, w sposób szczególny określa przesłanki prawa do renty, samo-
dzielnie określając minimalny okres składkowy i nieskładkowy oraz stopień niezdol-
ności do pracy. W rezultacie w odniesieniu do kręgu osób, o których przepis ten sta-
nowi, nie znajduje zastosowania nie tylko art. 57 ust. 1 pkt 3, ale również art. 58 ust.
1, a w konsekwencji ust. 2 tego artykułu. Ta nowa kategoria osób musi natomiast
spełnić szczególne i surowe warunki uzyskania prawa do renty, którymi są długi staż
pracy, równy wymaganiom uzyskania prawa do emerytury oraz wymóg istnienia u
ubezpieczonego całkowitej niezdolności do pracy. Należy w tym miejscu zauważyć,
że ponieważ art. 57 ust. 2 ustawy nie posługuje się pojęciem ,,wymaganego okresu
składkowego i nieskładkowego", to przyjęcie w powyższej uchwale interpretacji, iż do
osób określonych w tym przepisie nie znajduje zastosowania art. 58 ust. 1 i 2 ozna-
cza jednocześnie, że osoby te nie muszą spełniać warunku posiadania wymaganego
okresu składowego i nieskładkowego w rozumieniu art. 57 ust. 1 pkt 2, którego defi-
nicję zawiera właśnie art. 58 ust. 1 i 2 ustawy.

Pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 stycznia 2008 r., II
UK 87/07 poparty został argumentacją, że warunki prawa do renty określa art. 57 i
art. 58 ustawy o emeryturach i rentach, przy czym przesłanką do renty jest niezdol-
ność do pracy (art. 57 ust. 1 pkt 1). Jeżeli więc zostało stwierdzone, że ubezpieczony
spełniał warunki do uzyskania renty i nie przestał być niezdolny do pracy, to nie
ustały warunki, od których prawo do renty zależało. W rezultacie ubezpieczony nie
traci prawa do renty, lecz ulega zmianie tylko jej wysokość, gdy zachodzi zmiana
stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na częściową i rentę z tytułu całkowitej
niezdolności do pracy ubezpieczony uzyskał po spełnieniu szczególnych warunków z
art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach. W zaprezentowanym stanowisku po-
minięta jednakże została przedstawiona wyżej wykładnia art. 57 ust. 2 ustawy o eme-
ryturach i rentach dokonana w powołanej uchwale Sądu Najwyższego z dnia 23
marca 2006 r., zgodnie z którą przepis ten wyodrębnia kategorię osób, które prawo
do renty z tytułu niezdolności do pracy nabywają po spełnieniu dwóch szczególnych
warunków, po pierwsze - posiadania określonego w tym przepisie minimalnego
okresu składkowego i nieskładkowego (20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn) oraz
po drugie - istnienia całkowitej niezdolności do pracy. Wykładnia ta oznacza, że wy-
mieniona w art. 57 ust. 2 kategoria osób nabywa prawo do renty z tytułu całkowitej
niezdolności do pracy z pominięciem warunków określonych w art. 57 ust. 1, a tym
samym bez związku pomiędzy prawem do świadczenia a podleganiem ubezpiecze-
niu rentowemu w okresie bezpośrednio poprzedzającym powstanie niezdolności do
pracy, co stanowi podstawową zasadę ubezpieczeń rentowych. W istocie wykładnia
ta nadała art. 57 ust. 2 takie znaczenie, że ubezpieczonemu, który jest całkowicie
niezdolny do pracy i nie spełnia ogólnych warunków określonych w art. 57 ust. 1 pkt
2 (w związku z art. 58 ust. 1 i 2) oraz w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy, przysługuje renta
z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, jeżeli udowodnił okres składkowy i nie-
składkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety i 25 lat dla mężczyzny. Oznacza
to, że art. 57 ust. 2 jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 57 ust. 1 i jako
taki musi być wykładany ściśle, określone w nim warunki nabycia prawa do renty sta-
nowią odstępstwo od ustanowionych w art. 57 ust. 1 i nie są z nimi powiązane, a ich
spełnienie powoduje wyłącznie powstanie prawa do renty z tytułu całkowitej niezdol-
ności do pracy, istniejącego w czasie utrzymywania się takiego stopnia tej niezdolno-
ści. O ile bowiem spełnienie warunków określonych w art. 57 ust. 1 ustawy powoduje
powstanie prawa do świadczenia rentowego niezależnie od stopnia niezdolności do
pracy (całkowita, częściowa), to osoba, do której odnosi się art. 57 ust. 2 może nabyć
wyłącznie prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy pod warunkiem
ziszczenia się określonych w tym przepisie kwalifikowanych wymagań. Dla takiej
osoby warunkiem, od spełnienia którego zależy nabycie prawa do renty w rozumieniu
art. 100 ust. 1 ustawy nie jest istnienie niezdolności do pracy (częściowej lub całko-
witej), o której stanowi art. 57 ust. 1 pkt 1 i zdefiniowanej w art. 12 ust. 1, ale istnienie
całkowitej niezdolności do pracy określonej w art. 57 ust. 2, której definicję zawiera
art. 12 ust. 2 ustawy. Osoba legitymująca się określonym w art. 57 ust. 2 okresem
składkowym i nieskładkowym, ale tylko częściowo niezdolna do pracy, nie spełnia
warunków do renty według zasad ustanowionych w tym przepisie i nie nabywa prawa
do renty, jeżeli nie spełnia choćby jednego z warunków określonych w art. 57 ust. 1
pkt 2 i 3 ustawy. Dotyczy to również osoby całkowicie niezdolnej do pracy, jednakże
nielegitymującej się wymaganym w art. 57 ust. 2 stażem ubezpieczeniowym. Usta-
wodawca objął zatem szczególną ochroną ubezpieczeniową jedynie krąg podmiotów
posiadających okresy składkowe i nieskładkowe w rozmiarze uprawniającym do na-
bycia prawa do emerytury, którym stan zdrowia uniemożliwia wykonywanie jakiego-
kolwiek zatrudnienia z uwagi na całkowitą niezdolność do pracy.

Nie można w tym miejscu pomijać zamierzonego przez ustawodawcę celu
uregulowania w art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach sytuacji nowej kategorii
osób uprawnionych do renty, na który szczególną uwagę zwrócono w uzasadnieniu
uchwały z dnia 23 marca 2006 r. W motywach tych stwierdzono, że ,,do czasu nowe-
lizacji art. 57, część potencjalnie uprawnionych do renty według nowych przepisów,
ubiegała się o renty wyjątkowe, przyznawane przez Prezesa ZUS w oparciu o art. 83
ustawy. Rocznie dotyczyło to około 500 osób". Zamiarem ustawodawcy było więc
,,przeniesienie sytuacji osób z długim stażem ubezpieczeniowym i całkowicie nie-
zdolnych do pracy ze statusu ubiegających się o świadczenie przyznawane na zasa-
dzie wyjątku w oparciu o uznanie Prezesa ZUS, do statusu osób mających prawo
podmiotowe do renty". Jednym z warunków przyznania świadczenia w drodze wy-
jątku w trybie określonym w art. 83 ust. 1 ustawy jest niemożność podjęcia pracy lub
innej działalności zarobkowej objętej ubezpieczeniem społecznym, z powodu całko-
witej niezdolności do pracy lub wieku. Chodzi więc o sytuacje uniemożliwiające pod-
jęcie jakiejkolwiek aktywności zawodowej, a nie utrudniające jej podjęcie jak w przy-
padku częściowej niezdolności do pracy. Nowe warunki, przewidziane w art. 57 ust.
2 ustawy, miały więc uregulować sytuację osób całkowicie niezdolnych do pracy,
które mają długi staż ubezpieczeniowy, w taki sposób, że z mocy prawa będą mogły
otrzymać świadczenie w postaci renty (por. uzasadnienie projektu zmian ustawy o
emeryturach i rentach - druk sejmowy nr 1391 z dnia 12 lutego 2003 r.). Uwzględ-
niając ten aspekt przy podejmowaniu uchwały z dnia 23 marca 2006 r., Sąd Najwyż-
szy uznał, iż ,,w kontekście nowej regulacji przewidzianej w art. 57 ust. 2 ustawy o
emeryturach i rentach nie zachodzi niebezpieczeństwo naruszenia dotychczasowego
systemu ubezpieczenia rentowego poprzez otwarcie drogi dla uzyskania prawa do
renty dla nowej kategorii osób ze względu na ich nieliczność oraz ustanowienie su-
rowych warunków uzyskania prawa do świadczenia". Nie wydaje się więc zasadne
przyjęcie stanowiska, że samo posiadanie długiego stażu ubezpieczeniowego, nawet
równego stażowi emerytalnemu, oraz okresowa (niekiedy krótkotrwała) całkowita
niezdolność do pracy uzasadniają utożsamienie prawa do renty z tytułu niezdolności
do pracy nabytego na podstawie art. 57 ust. 2 z prawem nabytym na warunkach
określonych w art. 57 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, ze wszystkimi wynikają-
cymi z tego konsekwencjami w zakresie istnienia, zmiany i przywracania tego prawa.
Nie bez znaczenia jest i to, że taka wykładnia prowadziłaby w licznych przypadkach
do wydłużenia okresu korzystania ze świadczeń rentowych z tytułu częściowej nie-
zdolności do pracy aż do momentu nabycia uprawnień emerytalnych przez osobę
ograniczoną jedynie w możliwości podjęcia pracy zarobkowej i to w sytuacji, gdy
prawo do emerytury przy takim samym stażu ubezpieczeniowym powstaje dopiero
po osiągnięciu określonego wieku emerytalnego. Taka renta, oderwana od reguł rzą-
dzących ubezpieczeniem rentowym i związanego z nim wystąpienia ryzyka niezdol-
ności do pracy w niektórych okresach składkowych lub nieskładkowych w określo-
nym czasie (tzw. warunek ,,częstości" ubezpieczenia) miałaby w istocie charakter
emerytury pomostowej przysługującej do czasu spełnienia warunku wieku. Okres ten
w niektórych przypadkach mógłby być nawet kilkunastoletni, przy ograniczeniu tylko
możliwości podjęcia aktywności zawodowej, a nie niemożności jej podjęcia. Byłaby to
jednocześnie sytuacja uprzywilejowująca taką osobę w stosunku do ubezpieczonego
legitymującego się co prawda okresem składkowym i nieskładkowym w rozmiarze
określonym w art. 57 ust. 2 ustawy, którego niezdolność do pracy nigdy jednak nie
sięgała stopnia całkowitej niezdolności i który z tych względów, bez spełnienia wa-
runków określonych w art. 57 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy, nie mógłby nabyć prawa do
świadczenia rentowego. Gdyby zatem zamiarem ustawodawcy było osiągnięcie opi-
sanych wyżej skutków, poprzestałby na warunku legitymowania się odpowiednim
okresem stażu ubezpieczeniowego, nie uzależniając powstania prawa do świadcze-
nia rentowego ubezpieczonych posiadających okresy składkowe i nieskładkowe
określone w art. 57 ust. 2 ustawy od spełnienia przez nich warunku całkowitej nie-
zdolności do pracy.

Wszystkie te względy prowadzą do konkluzji, że prawo do renty z tytułu całko-
witej niezdolności do pracy nabyte po ziszczeniu się warunków określonych w art. 57
ust. 2 nie jest tożsame z prawem do renty z tytułu niezdolności do pracy (całkowitej
lub częściowej) nabytym wskutek spełnienia wymagań przewidzianych w art. 57 ust.
1 ustawy, a jego istnienie uzależnione jest od utrzymywania się warunku niezdolno-
ści do pracy w stopniu kwalifikowanym (sięgającym niezdolności całkowitej).

Przyjęcie koncepcji, że w art. 57 ustawy o emeryturach i rentach ustawodawca
wyodrębnił dwa modele nabywania prawa do renty na różnych warunkach, rodzi ten
skutek, iż kwestia ustania tego prawa powinna być rozpatrywana odrębnie w stosun-
ku do świadczeń nabytych po spełnieniu warunków określonych w ust. 1 oraz w ust.
2 tego artykułu. Skoro więc warunkiem powstania prawa do renty na podstawie art.
57 ust. 2 jest całkowita niezdolność do pracy, to istnienie tego prawa uzależnione jest
od utrzymywania się niezdolności do pracy w stopniu całkowitym, a ustanie tego wa-
runku powoduje - z mocy art. 101 pkt 1 ustawy - ustanie prawa do renty. Nie pozo-
staje to w jakiejkolwiek sprzeczności z art. 107 ustawy, gdyż po pierwsze - przez
,,świadczenie uzależnione od niezdolności do pracy", o którym stanowi ten przepis,
należy rozumieć zarówno świadczenie uzależnione od niezdolności do pracy okre-
ślonej w art. 57 ust. 1 jak i w ust. 2 tego artykułu, oraz po drugie - zawarte w art. 107
sformułowanie ,,prawo do świadczeń uzależnionych od niezdolności do pracy oraz
wysokość tych świadczeń ulega zmianie, jeżeli (...) ustalono zmianę stopnia niezdol-
ności do pracy, brak tej niezdolności lub jej ponowne powstanie" prowadzi do wnio-
sku, że w rozumieniu tego przepisu ,,zmianą prawa" jest nie tylko modyfikacja - ze
względu na zmianę stopnia niezdolności do pracy (z częściowej na całkowitą lub z
całkowitej na częściową) - prawa nadal istniejącego, ale także ustanie tego prawa lub
jego ponowne powstanie. W konsekwencji dokonane na podstawie art. 107 ustawy
ustalenie zmiany stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na częściową powoduje
zmianę prawa do świadczenia nabytego na warunkach z art. 57 ust. 2 ustawy i uza-
leżnionego od istnienia całkowitej niezdolności do pracy, polegającą na ustaniu tego
prawa stosownie do art. 101 pkt 1, a wypłata świadczenia ulega wstrzymaniu zgod-
nie z art. 134 ust. 1 pkt 1 ustawy. W razie wstrzymania wypłaty świadczenia w sytua-
cji określonej w art. 102 ustawy brak jest podstaw do wznowienia tej wypłaty. W po-
wyższych przypadkach rozważeniu podlega jedynie spełnienie przez ubezpieczone-
go warunków do renty z tytułu niezdolności do pracy przysługującej na warunkach
ustanowionych w art. 57 ust. 1 ustawy.

W motywach wyroku z dnia 18 kwietnia 2008 r., II UK 186/07, Sąd Najwyższy
wyraził pogląd, według którego prawo do renty nabyte na warunkach określonych w
art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach, a następnie utracone wskutek odzy-
skania zdolności do pracy lub zmiany stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na
częściową, będzie podlegało przywróceniu na podstawie art. 61 ustawy, jeżeli ubez-
pieczony ponownie stanie się całkowicie niezdolny do pracy w ciągu 18 miesięcy od
ustania prawa do renty. Pogląd ten nie wydaje się trafny i słusznie wzbudził wątpli-
wości składu zwykłego Sądu Najwyższego przedstawiającego do rozstrzygnięcia
niniejsze zagadnienie prawne. Jednak również stanowisko prezentowane przez ten
skład nie budzi zastrzeżeń jedynie w odniesieniu do prawa do renty nabytego na
podstawie art. 57 ust. 1 ustawy.

Przepis art. 61 ustawy o emeryturach i rentach stanowi, iż prawo do renty,
które ustało z powodu ustąpienia niezdolności do pracy, podlega przywróceniu, jeżeli
w ciągu 18 miesięcy od ustania prawa do renty ubezpieczony ponownie stał się nie-
zdolny do pracy. Rozstrzygnięcia wymaga więc kwestia, czy przepis ten ma, a jeśli
tak, to w jakim zakresie, zastosowanie do renty nabytej na podstawie art. 57 ust. 2
ustawy i następnie utraconej wskutek ustania warunku całkowitej niezdolności do
pracy, jeżeli się uwzględni, że ustanie tego prawa nie jest spowodowane zupełnym
ustąpieniem niezdolności do pracy, o którym stanowi art. 61, ale zmianą stopnia tej
niezdolności z całkowitej na częściową. Wykładnia językowa prowadzi do wniosku,
że przytoczony przepis nie może znajdować zastosowania do osób, które uzyskały
prawo do renty na podstawie art. 57 ust. 2 ustawy i które na skutek poprawy stanu
zdrowia stały się jedynie częściowo niezdolne do pracy. Niezdolność do pracy (czę-
ściowa) istnieje więc nadal mimo utraty prawa do renty. Tymczasem art. 61 niewąt-
pliwie odnosi się do sytuacji, w których prawo do renty zostało utracone wskutek zu-
pełnego ustania niezdolności do pracy (odzyskania zdolności do pracy). Nie może
zresztą być inaczej, skoro przepis ten funkcjonował przed dodaniem do ustawy o
emeryturach i rentach art. 57 ust. 2, a zatem gdy obowiązywały jednakowe warunki
nabywania prawa do renty dla osób całkowicie i częściowo niezdolnych do pracy.
Nieuprawnione byłoby zatem nadawanie mu aktualnie treści i znaczenia, którego
wcześniej nie posiadał. Należy więc zwrócić uwagę na funkcję jaką art. 61 pełnił i
nadal pełni w systemie prawa do świadczeń z ubezpieczenia rentowego, do którego
wprost się odnosi. Nie powinno budzić większych wątpliwości, że chociaż odwołuje
się on do niezdolności do pracy, to w istocie dotyczy pozostałych warunków prawa
do renty określonych w art. 57 ust. 1 ustawy, a jego celem jest zapobieganie ustala-
niu na nowo warunku stażu ubezpieczeniowego i jego ,,częstości" (art. 57 ust. 1 pkt 2
w związku z art. 58 ust. 1 i 2) oraz warunku czasu powstania niezdolności do pracy
(art. 57 ust. 1 pkt 3). W rezultacie art. 61 ustawy ma zapobiegać ustalaniu ,,od nowa"
prawa do renty określonej w art. 57 ust. 1, gdyż niejednokrotnie spełnienie warunków
określonych w pkt 2 i 3 tego artykułu byłoby bardzo utrudnione, a czasem wręcz nie-
możliwe w sytuacji pozostawania przez ubezpieczonego poza stosunkiem ubezpie-
czeń społecznych po ustaniu prawa do świadczenia rentowego. Ta funkcja art. 61
ustawy w odniesieniu do renty nabywanej na podstawie art. 57 ust. 2 nie ma jakiego-
kolwiek znaczenia, gdyż nabycie prawa do renty na warunkach ustanowionych w tym
przepisie nie wymaga spełnienia przez określone w nim osoby warunku ,,częstości"
stażu ubezpieczeniowego ani warunku czasu powstania niezdolności do pracy. Mi-
nimalny okres składkowy i nieskładkowy (20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn)
raz osiągnięty nie ulega zmianie, a w przypadku osoby posiadającej taki staż ubez-
pieczeniowy każdorazowe powstanie całkowitej niezdolności do pracy powoduje na-
bycie prawa do renty. Przepis art. 61 ustawy nie znajduje zatem zastosowania do
renty nabytej na podstawie art. 57 ust. 2 i następnie utraconej, gdyż prawo do tego
świadczenia ubezpieczonego posiadającego określony w tym przepisie okres skład-
kowy i nieskładkowy powstaje z dniem ponownego ziszczenia się warunku całkowitej
niezdolności do pracy, niezależnie od czasu jej powstania. Są to jedyne dwa warunki,
których spełnienie rodzi prawo do renty przewidzianej w tym przepisie.

W konsekwencji wszystkie zastosowane rodzaje wykładni (historyczna, języ-
kowa, systemowa i funkcjonalna) uzasadniają udzielenie odpowiedzi jak w sentencji
uchwały.
========================================-
Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych - inne orzeczenia:
dokumentdata wyd.
[IA] II UZP 4/09   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Urzędowy Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 2009/23-24/320
2009-06-09 
[IA] II UZP 2/09   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Urzędowy Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 2009/19-20/265
2009-05-06 
[IA] II UZP 6/08   Uchwała SN
Monitor Prawa Pracy 2009/1/94 Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Urzędowy Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 2009/7-8/102
2008-12-04 
[IA] II UZP 4/08   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Urzędowy Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 2008/23-24/354
2008-06-04 
[IA] II UZP 1/08   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Urzędowy Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 2008/23-24/352
2008-05-07 
  • Adres publikacyjny: