Akcje mogą być atrakcyjnym przedmiotem zabezpieczenia w stosunkach gospodarczych. Przedsiębiorcy mogą obciążać akcje zastawem kodeksowym i rejestrowym.
Przedsiębiorcy mogą obciążać akcje będące ich własnością (a w zasadzie prawa w nich inkorporowane) zarówno zastawem kodeksowym jak i zastawem rejestrowym. W przypadku zastawu rejestrowego zastawnik (podmiot, na rzecz którego ustanowiono zastaw) również musi być przedsiębiorcą lub innym podmiotem profesjonalnym wymienionym w ustawie.1
Szczególnym rodzajem zastawu obciążającego akcje jest zastaw finansowy, który może być ustanawiany na akcjach przez i na rzecz enumeratywnie wymienionych w ustawie podmiotów2, w szczególności banków i firm inwestycyjnych (np. domów maklerskich).
Wymaga podkreślenia, że zastaw na akcjach jest zastawem na prawach, przy czym nie ma tu znaczenia czy akcja ma formę dokumentu czy jest zdematerializowana i zapisana na właściwym rachunku.
*Ustanowienie zastawu na akcjach w formie dokumentu *
Ustanowienie zastawu kodeksowego na akcjach następuje poprzez odpowiednie stosowanie przepisów o przeniesieniu ich własności.
W przypadku akcji na okaziciela w formie dokumentu następuje poprzez zawarcie pisemnej umowy z datą pewną (np. poświadczoną przez notariusza) pomiędzy zastawcą (właścicielem akcji) i zastawnikiem oraz wydanie dokumentów akcji (nie wystarczy sama umowa, akcje muszą być faktycznie wydane zastawnikowi).
W przypadku akcji imiennych w formie dokumentu ustanowienie zastawu kodeksowego będzie następować, w sensie praktycznym, co do zasady w identyczny sposób, chociaż w ich przypadku konieczne jest przeniesienie posiadania dokumentów akcji na zastawnika, które jednak zazwyczaj polega właśnie na ich wydaniu.
W przypadku akcji imiennych złożonych do depozytu, dla przeniesienia posiadania wystarczy zawarcie w umowie odpowiedniej klauzuli o przeniesieniu posiadania oraz zawiadomienie przechowawcy.
Należy pamiętać, że dokument akcji, podlegający wydaniu, musi być opatrzony pieczęcią spółki oraz podpisami członków zarządu (zgodnie z zasadami reprezentacji, mogą być one odtworzone mechanicznie) i zawierać, co najmniej: firmę, siedzibę i adres spółki, oznaczenie sądu rejestrowego i numer, pod którym spółka jest wpisana do rejestru, a także wartość nominalną, serię i numer oraz rodzaj danej akcji i uprawnienia szczególne z akcji. W przeciwnym przypadku dokument akcji będzie nieważny, a w konsekwencji zastaw kodeksowy na akcji nie powstanie.
| Autor tekstu jest jednym ze zwycięzców konkursu dla młodych prawników organizowanego przez Money.pl i kancelarię Backer McKenzie. Ośmiu laureatów odbędzie płatny staż w kancelarii. Zwycięskie prace można zobaczyć na staz.prawo.money.pl |
| --- |
W przypadku zastawu rejestrowego nie jest konieczne przeniesienie posiadania ani wydanie dokumentu akcji zastawnikowi, może on pozostać w posiadaniu zastawcy, jak również w posiadaniu osoby trzeciej, za jej zgodą. Możliwe są zatem zarówno sytuacje, w których posiadaczem dokumentu akcji będzie zastawnik jak również sytuacje, w której posiadaczem będzie zastawca czy też osoba trzecia, przy czym ukształtowanie tej sytuacji zależy od woli stron wyrażonej w umowie zastawniczej.
Umowa zastawnicza, w przypadku zastawu rejestrowego, powinna zawierać co najmniej datę jej zawarcia, imię i nazwisko (nazwę) oraz miejsce zamieszkania (siedzibę) i adres zastawnika, zastawcy oraz dłużnika, jeżeli nie jest on zastawcą, opis obciążanych akcji (pozycja F3 Katalogu Sposobu Opisu Przedmiotów Zastawu w przypadku akcji zdematerializowanych, pozycja F4 w przypadku akcji w formie dokumentu) oraz wskazanie wierzytelności zabezpieczonej zastawem (ew. najwyższej sumy zabezpieczenia w przypadku wierzytelności przyszłej lub warunkowej).
Należy pamiętać o zawarciu w umowie postanowień odnośnie ewentualnego ustanowienia pozaegzekucyjnych sposobów zaspokojenia.
| Wniosek o dokonanie wpisu zastawu rejestrowego do rejestru zastawów powinien być złożony przez zastawnika lub zastawcę w terminie miesiąca od daty zawarcia umowy zastawniczej pod rygorem odrzucenia wniosku. |
| --- |
Sądem miejscowo właściwym dla dokonania wpisu jest sąd, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania (siedziba) zastawcy.
Zastaw rejestrowy powstaje dopiero z chwilą dokonania odpowiedniego wpisu do rejestru zastawów.
Ustanowienie zastawu finansowego na papierach wartościowych w formie dokumentu jest teoretycznie dopuszczalne i będzie następować analogicznie do ustanowienia zastawu kodeksowego, jednakże z zastrzeżeniem, co do formy umowy o ustanowienie zastawu.
Umowa o ustanowienie zastawu finansowego winna być zawarta w sposób gwarantujący możliwość adekwatnego stwierdzenia jej postanowień pismem, przy czym nie musi ona zadośćuczynić wymogom formy pisemnej, określonym w kodeksie cywilnym, a zatem w szczególności nie musi zawierać własnoręcznych podpisów stron, jak również w przypadku formy elektronicznej - kwalifikowanego podpisu elektronicznego.
Ustanowienie zastawu na akcjach zdematerializowanych
Dematerializacja dotyczy w głównej mierze akcji będących przedmiotem zorganizowanego obrotu (tj. na rynku regulowanym oraz w alternatywnym systemie obrotu NewConnect), akcje te są zapisane na rachunku papierów wartościowych w formie zapisu w systemie informatycznym, natomiast inkorporowane w nich prawa są identyczne z akcjami w formie dokumentu. Wymogi obrotu giełdowego sprawiają, że akcje te, co do zasady, mają charakter akcji na okaziciela.
W przypadku zastawu na akcjach zdematerializowanych nie istnieje dokument, który mógłby zostać wydany zastawnikowi, natomiast skutkiem (a jak twierdzą niektórzy autorzy warunkiem skutecznego ustanowienia zastawu) jest dokonanie przez firmę inwestycyjną, prowadzącą rachunek papierów wartościowych, blokady obciążonych akcji.
Blokada ta dokonywania jest na podstawie umowy zastawniczej i dyspozycji klienta (dla bezpieczeństwa zastawnik powinien zatem zadbać o uzyskanie nieodwołalnego pełnomocnictwa od zastawcy do ustanowienia blokady na obciążonych akcjach).
Blokada jest utrzymywana przez cały okres trwania zastawu, a zatem obciążone akcje nie mogą być w szczególności przedmiotem dyspozycji sprzedaży. W pozostałym zakresie tryb ustanawiania zastawu jest identyczny jak w przypadku akcji w formie dokumentu.
Uprawnienia majątkowe zastawnika zastawu na akcjach
Jedną z ważnych zalet zastawu jest umożliwienie zastawnikowi zaspokajania się z pożytków przynoszonych przez przedmiot zastawu. Zasada przypadania pożytków zastawnikowi obowiązuje, w braku odmiennej woli stron, w przypadku zastawu kodeksowego oraz finansowego, natomiast, w przypadku zastawu rejestrowego, pożytki przypadają zastawcy chyba, że co innego wynika z umowy zastawniczej.
Pożytkiem akcji (a dokładnie praw w nich inkorporowanych) jest w szczególności wypłacana przez spółkę dywidenda przypadająca na akcję. Zastawnikowi przysługuje roszczenie do spółki o wypłatę dywidend, co do których dzień dywidendy przypada na okres trwania zastawu, niezależnie od faktu czy zastaw trwa nadal.
W przypadku akcji zdematerializowanych, firma inwestycyjna przekazuje (w braku odmiennych postanowień umowy) dywidendę do dyspozycji zastawnika, w sposób przez niego wskazany.
W przypadku akcji na okaziciela w formie dokumentu, zastawnik, któremu wydano akcje jest w stosunkach ze spółką traktowany jak akcjonariusz, a więc może również pobierać dywidendę, natomiast w przypadku akcji imiennych w formie dokumentu powinien on zostać wpisany do księgi akcyjnej, jako uprawniony z prawa do dywidendy (podstawą wpisu będzie umowa zastawnicza).
Kwestia przysługiwania zastawnikowi akcji prawa do udziału w majątku likwidowanej spółki budzi pewne wątpliwości. Prawo to jest inkorporowaną w akcji wierzytelnością wobec spółki, o zwrot odpowiedniej części jej majątku. Jedni autorzy traktują je jako pożytek z akcji, inni rozpatrują tę kwestię w ramach surogacji (tj. objęcia z mocy prawa przedmiotu świadczenia istniejącym zastawem).
Należy przyjąć, że prawo do udziału w majątku likwidowanej spółki przysługuje zastawnikowi (w braku innych postanowień umowy). Identyczny mechanizm znajdzie zastosowanie w sytuacji umorzenia obciążonych akcji.
W przypadku prawa poboru, uprawnienie do jego wykonania pozostaje przy zastawcy - akcjonariuszu, przez większość autorów nie jest ono uznawane za pożytek z akcji, a zatem nowe akcje nie przypadają zastawnikowi (chociaż można przytoczyć argumenty za uznaniem ich za surogaty praw z obciążonych akcji).
Wykonywanie prawa głosu i innych praw korporacyjnych z obciążonych akcji
W przypadku akcji zdematerializowanych, zapisanych na rachunku papierów wartościowych, prawo głosu z obciążonych akcji będzie przysługiwać zastawcy.
Inna jest sytuacja zastawnika zastawu na akcjach w formie dokumentu. W przypadku akcji imiennych w formie dokumentu wykonywanie prawa głosu przez zastawnika jest możliwe, gdy stanowi tak umowa zastawnicza oraz gdy w księdze akcyjnej dokonano wzmianki o ustanowieniu zastawu i o upoważnieniu do wykonywania prawa głosu.
Nie ma w tym przypadku znaczenia kto jest w posiadaniu obciążonych akcji imiennych, gdyż legitymacja wynika właśnie z wpisu w księdze akcyjnej. Statut spółki może jednak zawierać postanowienia wyłączające wykonywanie prawa głosu przez zastawnika lub też uzależnić je od zgody określonego organu spółki.
W przypadku akcji na okaziciela w formie dokumentu, jeżeli nastąpiło wydanie akcji zastawnikowi (obligatoryjnie w przypadku zastawu kodeksowego, fakultatywnie w przypadku zastawu rejestrowego), będzie on legitymowany formalnie (tzn. będzie traktowany przez spółkę jak akcjonariusz), ale należy przyjąć, że uprawnienie do wykonywania prawa głosu powinno znajdować oparcie w treści umowy zastawniczej (będzie ona źródłem legitymacji materialnej).
Co oczywiste zastawnikowi uprawnionemu do wykonywania prawa głosu będzie również przysługiwać prawo do udziału w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy oraz prawo do uzyskiwania informacji o sprawach spółki, od jej zarządu, w trakcie zgromadzenia.
Zastawnikowi nie będzie natomiast przysługiwać w szczególności prawo do zaskarżania uchwał walnego zgromadzenia oraz uprawnienie do zwołania nadzwyczajnego zgromadzenie i umieszczania w porządku obrad określonych spraw.
1 patrz art. 1 ust. 1 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów z dnia 6 grudnia 1996 r., ( Dz.U. z 2006 r., Nr 149, Poz. 703 z późń. zm.)
2 patrz art. 2 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 roku o niektórych zabezpieczeniach finansowych ( Dz. U. z 2004 r., Nr 91, Poz. 871