Wzorem ustawodawstw państw europejskich wprowadzono do polskiego prawa instytucję przymusowego wykupu akcji drobnych akcjonariuszy przez akcjonariuszy większościowych (art. 418 k.s.h.). Instytucja ta, zwana potocznie squeeze out (tzw. _ wyciśnięcie _), umożliwia eliminację akcjonariuszy mniejszościowych wbrew ich woli.
Celem tej regulacji jest umożliwienie dominującym akcjonariuszom wykluczenie drobnych udziałowców w sytuacji, gdy blokują oni swoimi głosami prace spółki, np. poprzez nieustanne zaskarżanie uchwał, czy egzekwowanie prawa do informacji. Zdarza się również, iż spory między akcjonariuszami większościowymi i mniejszościowymi niekiedy utrudniają rozwój firmy, czy też znalezienie inwestora strategicznego.
Przesłanki przymusowego wykupu
W celu wykluczenia samowoli akcjonariusza większościowego wprowadzono bezwzględne ograniczenia ustawowe dotyczące przymusowego wykupu. Akcjonariusze większościowi, którzy zamierzają przymusowo wykupić akcje mniejszościowych akcjonariuszy muszą spełnić kilka wymogów:
- muszą reprezentować nie mniej niż 95 proc. kapitału zakładowego,
- każdy z nich musi posiadać co najmniej 5 proc. kapitału zakładowego,
- musi ich być nie więcej niż pięciu.
Statut spółki może przewidywać surowsze warunki powzięcia uchwały.
Do przymusowego wykupy akcji ma zastosowanie art. 416 § 2 i 3 k.s.h., co znaczy że każda akcja ma jeden głos (bez przywilejów lub ograniczeń) oraz uchwała w przedmiocie przymusowego wykupu akcji powinna być powzięta w drodze jawnego i imiennego głosowania. Uchwała ta powinna być również ogłoszona w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.
Treść uchwały
Uchwała o przymusowym wykupie akcji akcjonariuszy mniejszościowych powinna określać akcje podlegające wykupowi (np. poprzez wskazanie numerów i serii akcji) oraz akcjonariuszy, którzy zobowiązują się wykupić akcje, jak również określać akcje przypadające każdemu z nabywców.
Akcjonariusze, którzy mają nabyć akcje i głosowali za uchwałą, odpowiadają solidarnie wobec spółki za spłacenie całej sumy wykupu.
Akcjonariusze mniejszościowi, których akcje podlegają przymusowemu wykupowi, powinni, w terminie miesiąca od dnia ogłoszenia uchwały w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, złożyć w spółce dokumenty akcji lub dowody ich złożenia do rozporządzenia spółki. Jeżeli akcjonariusz nie złożył dokumentu akcji w tym terminie, zarząd unieważnia je (w trybie art. 358 k.s.h.), a nabywcy wydaje nowy dokument akcji pod tym samym numerem emisyjnym.
Podjęcie uchwały o przymusowym wykupie akcji oraz warunki jej podjęcia podlegają kontroli sądowej. Akcjonariusz mniejszościowi mogą bowiem zaskarżyć uchwałę o przymusowym wykupie na podstawie art. 422 k.s.h. i art. 425 k.s.h.
Reverse squeeze out
W art. 418 § 2b k.s.h. została uregulowana instytucja przymusowego odkupu akcji (tzw. reverse squeeze out), na podstawie której akcjonariusze mniejszościowi zyskali prawo do żądania odkupienia ich akcji przez akcjonariusza większościowego. Zgodnie z tym przepisem, skuteczność uchwały o przymusowym wykupie akcji zależy od wykupienia akcji przedstawionych do wykupu przez akcjonariuszy mniejszościowych, których akcje nie zostały objęte uchwałą o przymusowym wykupie akcji. Akcjonariusze ci, obecni na walnym zgromadzeniu, powinni, w terminie dwóch dni od dnia walnego zgromadzenia, natomiast pozostali w terminie miesiąca od dnia ogłoszenia uchwały, złożyć w spółce dokumenty akcji lub dowody ich złożenia do rozporządzenia spółki. Akcjonariuszy, którzy nie złożą dokumentów akcji w terminie, uważa się za wyrażających zgodę na pozostanie w spółce.
Powyższe oznacza, że akcjonariusze mniejszościowi nie mogą skorzystać z roszczenia opartego na reverse squeeze out, w sytuacji kiedy uchwała o przymusowym wykupie akcji nie będzie podejmowana.
Wycena akcji
Poprzez ogólne odesłanie do art. 417 k.s.h ustawodawca zabezpiecza majątkowy interes akcjonariuszy mniejszościowych, uniemożliwiając niejako nadużycia przy wycenie akcji. Zgodnie z tym przepisem wykup akcji dokonuje się po cenie notowanej na rynku regulowanym, według przeciętnego kursu z ostatnich trzech miesięcy przed powzięciem uchwały albo też po cenie ustalonej przez biegłego rewidenta wybranego przez walne zgromadzenie (gdy akcje nie są notowane na rynku regulowanym). Jeżeli akcjonariusz nie wybiorą biegłego na tym samym walnym zgromadzeniu, zarząd zwraca się (w terminie tygodnia od dnia walnego zgromadzenia) do sądu rejestrowego o wyznaczenie biegłego celem wyceny akcji będących przedmiotem wykupu.
Osoby, które zamierzają wykupić akcje, powinny wpłacić należność równą cenie wszystkich nabywanych akcji na rachunek bankowy spółki w terminie trzech tygodni od dnia ogłoszenia tej ceny przez zarząd. Cena wszystkich nabywanych akcji może zostać również ogłoszona na walnym zgromadzeniu.
Zarząd jest również zobowiązany dokonać wykupu akcji na rachunek akcjonariuszy pozostających w spółce, w terminie miesiąca od upływu terminu złożenia akcji (tych akcjonariuszy, którzy nie zgadzają się na wyjście ze spółki), jednak nie wcześniej niż po wpłaceniu ceny wykupu.
Po uiszczeniu ceny wykupu, obejmującej również akcje, o które mogą być przedmiotem reverse squeeze out, zarząd powinien niezwłocznie przenieść wykupione akcje na nabywców. Do dnia uiszczenia całej sumy wykupu akcjonariusze mniejszościowi zachowują wszystkie uprawnienia z akcji.
Wyłączenie przymusowego wykupu
Należy jednak zwrócić uwagę, iż nie wszystkie akcje mogą być przedmiotem przymusowego wykupu. Stosowanie instytucji squeeze out jest wyłączone w przypadku:
- spółek publicznych (przymusowy wykup odbywa się na warunkach, określonych w art. 82 ustawy o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych z 29.07.2005 r.),
- akcji pracowniczych, ale tylko w okresie, w którym nie podlegają one obrotowi, tj. przed upływem 2 lat (od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych) lub przed upływem 3 lat (w przypadku akcji nabytych przez pracowników pełniących funkcję członków zarządu spółki, od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych) - art. 38 ust. 3 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji z dnia 30.08.1996 r.,
- akcji Skarbu Państwa w sprywatyzowanych spółkach (powstałych w wyniku komercjalizacji, art. 5 ust. 2 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji),
- akcji należących do akcjonariuszy mających przywileje osobiste (przymusowy wykup tych akcji pociągałby za sobą wygaśnięcie tych uprawnień; art. 354 § 4 k.s.h.).
Podsumowanie
Instytucja squeeze out zawiera ze swej istoty pewien element arbitralności, który wyraża się w możliwości zobowiązania drobnych akcjonariuszy do odsprzedaży ich akcji akcjonariuszom większościowym. Jednak biorąc pod uwagę jedną z podstawowych zasad prawa spółek akcyjnych, jaką jest zasada rządów większości, która niewątpliwie zapewnia efektywniejsze podejmowanie uchwał, należy uznać wspomnianą instytucję za istotną z punktu widzenia funkcjonowania obrotu kapitałowego. Jednocześnie ścisłe ograniczenia ustawowe dotyczące squeeze out (wyraźnie określona struktura akcjonariatu) wykluczają samowolę akcjonariusza większościowego i stanowią kompromis pomiędzy interesem spółki, akcjonariatem większościowym, a prawem własności drobnych akcjonariuszy.
Autor jest specjalistą z zakresu prawa handlowego oraz arbitrażu